38
Belleten
2007 - II
Türkiye’de Etimolojik Sözlük ve Sözcük Etimolojisi Üzerine Yayımlanan Makalelere Dair Bir Bibliyografya Denemesi
meleri içermektedir. Sözlük art zamanlı ve eş zamanlı olarak hazırlanmıştır.
Karşılaştırmalara yer vermesi ve olanak tanıması bakımından önemlidir.
5
(Drevnetyurkskiy Slovar), Köktürk (Runik) harfli yazıtlar ile Uygur ve
Orta Türkçe el yazması metinlerindeki sözcükleri içine almaktadır. Eserde
Türkçe sözcüklerin türedikleri kök ve gövdeler tek tek gösterilmektedir. İn-
celenen metinlerden örnekleri de bünyesinde barındıran sözlük bu yönüyle de
son derece kullanışlıdır.
Türkiye’de Türkçenin etimolojisi üzerine yayımlanmış en önemli sözlük
Hasan Eren’in sözlüğü (Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü)’dür
6
. Macaristan’da
Türkoloji eğitimi görmüş olan ve etimoloji alanında yayımladığı makaleleriy-
le tanınan Hasan Eren’in bu sözlüğünde eski ve yeni sözcükler yer almaktadır.
Bunlardan başka yerel (Anadolu ağızları / Türkiye Türkçesi ağızları) ağızlarda
yaşayan bazı sözcükler de değerlendirilmiştir. Etimolojisi yapılan sözcükler-
de öncelikle diğer araştırmacıların görüşleri ortaya konulmuştur. Maddelerde
eski kaynaklarda geçen belli başlı veriler de gözden geçirilmiştir. Böylelik-
le dilimizde kullanılan sözlerin kökü, kökeni ve geçmişi üzerine toplu bilgi
verilmeye çalışılmıştır. Aynı zamanda eski ve yeni diyalektlere ilişkin bilgi
verilmekle yetinilmeyerek sözcüklerin bu diyalektlerde geçen anlamdaşları
üzerinde de durulmuştur. Ayrıca sözlükte komşu ve yabancı dillerden alınmış
kimi sözcükler de incelenmeye çalışılmıştır. Bu çalışmada diğer eserlerden
farklı olarak madde sonlarında belli başlı bilimsel çalışmalar da araştırmacıla-
rın dikkatine sunulmuştur.
Bu yönleriyle etimoloji alanındaki açıklıkları kapatma yolunda önemli
bir eser olan Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü özellikle Türkiye’de etimoloji
alanında yayımlanmış çalışmalara hiç değinmediği, Türkiye Türkologlarının
çalışmalarını bibliyografyasına da almadığı gerekçesiyle Türkologlar tarafın-
dan eleştirilmiştir. Tuncer Gülensoy bu konuda 150 sayfalık bir eleştiri yazısı
hazırlamış, fakat bu yazı o zamanın TDK yönetimi tarafından çok uzun olduğu
gerekçesiyle yayımlanmamıştır. Ancak, bu tenkit yazısının rahmetli H. Eren’e
verildiği belirtilmiştir. Bu sözlük, TDK tarafından yayımlanmak üzere yeni
bir proje olarak gözden geçirilmekte idi. Eren’in vefatından sonra ne olacağı
hakkında bilgimiz yoktur.
Son zamanlarda Avusturyalı Türkolog Andreas Tietze de Türkiye Türk-
çesinin etimolojisi üzerine bir sözlük hazırlamaya başlamıştır
7
. Yalnız birinci
cildi yayımlanmış olan sözlükte A-E harfleri arasındaki sözcükler incelenmek-
tedir. Çalışmayı hazırlarken Tietze, özellikle çağdaş Türkiye Türkçesinden bir-
çok metni tarayarak örnek cümleler almış, sözcüklerin etimolojileriyle ilgili
olarak görüşler ileri sürmüş, gerekli gördüğü yerlerde ise bilhassa Clauson’un
5
Sevortyan, E. V., Etimologiçeskiy slovar tyurkskih yazıkov, Moskva, 1974, I-IV, 1980-1989; Ölmez, agm., s. 178.
6
Eren, Hasan, Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, 1. baskı, Ankara 1999.
7
Tietze, Andreas, Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati, C. I, A-E, Simurg Yay., İstanbul-Wiesbaden, 2002.
39
Belleten
2007 - II
Tuncer GÜLENSOY
sözlüğü olmak üzere diğer etimolojik sözlüklere başvurmuştur. Eserde sadece
Türkçe sözcükler değil Türkiye Türkçesine diğer dillerden giren yabancı söz-
cükler de ele alınmış ve etimolojik açıdan incelenmeye çalışılmıştır. Özellikle
Türkiye Türkçesinin etimolojik sözlüğü olması bakımından önemlidir.
Etimoloji alanında Türkiye’de yayımlanmış çalışmalardan birisi de Ermeni
asıllı Sevan Nişanyan’a aittir
8
. Türkiye Türkçesinin söz varlığına ait birçok
sözcüğü içine alan sözlük, açıklamalar bakımından aynı genişliğe sahip değil-
dir. Sözlükte, Türkiye Türkçesinde yaşayan Batı kökenli sözcüklerin kökenleri
üzerine verilen bilgiler zaman zaman yeterli, ancak Ermenice ya da Rumcadan
(Yunancadan) alıntı yapıldığı iddia edilen sözcükler üzerine yapılan yorumlar
ve iddialar yetersiz ve tutarsızdır. Bu sözlükle ilgili geniş bir tenkit Prof. Dr.
Tuncer Gülensoy tarafından yapılmış olup, Türk Dili dergisinin 627. Sayı-
sında (Mart 2004, s. 204-222: ‘Bir Etimolojik Sözlük Üzerine Notlar’ adı ile)
yayımlanmıştır. Bu geniş kapsamlı eleştiri yazısında Sevanyan’ın yanlışları ve
eksikleri üzerinde durulmaktadır. Gülensoy’un bu eleştirilerine henüz cevap
verilmemiştir.
Türkiye’de etimolojik sözlük çalışmalarının sonuncusu Prof. Dr. Tuncer
Gülensoy’a aittir. Gülensoy daha önce:
Kürmançi ve Zaza Türkçeleri Üzerine Bir Araştırma, İnceleme-Sözlük,
Ankara 1983, 69 S.
Doğu Anadolu Osmanlıcası, Etimolojik Sözlük Denemesi, Ankara 1996,
535 S.
Kürtçenin Etimolojik Sözlüğü, Ankara 1994, LXXVI+154 S.
adlı etimolojik çalışmaları ile tanıdığımız bir Türkolog-Mongolist bilim
adamımızdır. Bu kez, beş yıllık uzun bir çalışma sonucunda 40 yıllık bilgi
ve birikimini ortaya koyarak ‘Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin
[Tarihî-Yaşayan Türk Lehçeleri (Şiveleri/Dilleri), Anadolu Ağızları ve Altay
Dilleri İle Karşılaştırmalı] Köken Bilgisi Sözlüğü’ (Ankara 2007, 1204 S.,
TDK yayını) adlı eserini Türkoloji üzerine çalışan bilim adamları ile araştırıcı-
ların dikkatine sunmuştur. Şimdiye kadar yayımlanan etimolojik sözlüklerden
farklı bir metotla hazırlanan bu sözlükte Türkiye Türkçesinde yaşayan bütün
ad ve fiil köklü Türkçe sözcükler, tarihî-yaşayan Türk lehçeleri, Anadolu ağız-
ları ve Altay dillerindeki karşılıkları dikkate alınarak incelenmiş; eğer bu söz-
cüklerden yabancı dillere geçenler varsa ayrıca belirtilmiştir. Sözlüğün diğer
bir özelliği de üzerinde etimolojik deneme yapılan sözcüklerin kimler tarafın-
dan nasıl yorumlandığı gösterilmiş, gerektiğinde tenkit edilmiş olmasıdır.
***
8
Nişanyan, Sevan, Sözlerin Soyağacı, Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü, 2. baskı, Adam Yay., 2003.