TüRKİYE’de etimolojik söZLÜk ve söZCÜk etimolojiSİ Üzerine yayimlanan makalelere dair bir biBLİyografya denemesi

38

Belleten

2007 - II

Türkiye’de  Etimolojik Sözlük ve Sözcük Etimolojisi Üzerine Yayımlanan Makalelere Dair Bir Bibliyografya Denemesi

meleri içermektedir. Sözlük art zamanlı ve eş zamanlı olarak hazırlanmıştır. 

Karşılaştırmalara yer vermesi ve olanak tanıması bakımından önemlidir.

5

(Drevnetyurkskiy  Slovar),  Köktürk  (Runik)  harfli  yazıtlar  ile  Uygur  ve 

Orta  Türkçe  el  yazması  metinlerindeki  sözcükleri  içine  almaktadır.  Eserde 

Türkçe sözcüklerin türedikleri kök ve gövdeler tek tek gösterilmektedir. İn-

celenen metinlerden örnekleri de bünyesinde barındıran sözlük bu yönüyle de 

son derece kullanışlıdır.

Türkiye’de Türkçenin etimolojisi üzerine yayımlanmış en önemli sözlük 

Hasan Eren’in sözlüğü (Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü)’dür

6

. Macaristan’da 

Türkoloji eğitimi görmüş olan ve etimoloji alanında yayımladığı makaleleriy-

le tanınan Hasan Eren’in bu sözlüğünde eski ve yeni sözcükler yer almaktadır. 

Bunlardan başka yerel (Anadolu ağızları / Türkiye Türkçesi ağızları) ağızlarda 

yaşayan bazı sözcükler de değerlendirilmiştir. Etimolojisi yapılan sözcükler-

de öncelikle diğer araştırmacıların görüşleri ortaya konulmuştur. Maddelerde 

eski kaynaklarda geçen belli başlı veriler de gözden geçirilmiştir. Böylelik-

le dilimizde kullanılan sözlerin kökü, kökeni ve geçmişi üzerine toplu bilgi 

verilmeye çalışılmıştır. Aynı zamanda eski ve yeni diyalektlere ilişkin bilgi 

verilmekle  yetinilmeyerek  sözcüklerin  bu  diyalektlerde  geçen  anlamdaşları 

üzerinde de durulmuştur. Ayrıca sözlükte komşu ve yabancı dillerden alınmış 

kimi  sözcükler  de  incelenmeye  çalışılmıştır.  Bu  çalışmada  diğer  eserlerden 

farklı olarak madde sonlarında belli başlı bilimsel çalışmalar da araştırmacıla-

rın dikkatine sunulmuştur.

Bu  yönleriyle  etimoloji  alanındaki  açıklıkları  kapatma  yolunda  önemli 

bir eser olan Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü özellikle Türkiye’de etimoloji 

alanında yayımlanmış çalışmalara hiç değinmediği, Türkiye Türkologlarının 

çalışmalarını bibliyografyasına da almadığı gerekçesiyle Türkologlar tarafın-

dan eleştirilmiştir. Tuncer Gülensoy bu konuda 150 sayfalık bir eleştiri yazısı 

hazırlamış, fakat bu yazı o zamanın TDK yönetimi tarafından çok uzun olduğu 

gerekçesiyle yayımlanmamıştır. Ancak, bu tenkit yazısının rahmetli H. Eren’e 

verildiği belirtilmiştir. Bu sözlük, TDK tarafından yayımlanmak üzere yeni 

bir proje olarak gözden geçirilmekte idi. Eren’in vefatından sonra ne olacağı 

hakkında bilgimiz yoktur.

Son zamanlarda Avusturyalı Türkolog Andreas Tietze de Türkiye Türk-

çesinin etimolojisi üzerine bir sözlük hazırlamaya başlamıştır

7

. Yalnız birinci 

cildi yayımlanmış olan sözlükte A-E harfleri arasındaki sözcükler incelenmek-

tedir. Çalışmayı hazırlarken Tietze, özellikle çağdaş Türkiye Türkçesinden bir-

çok metni tarayarak örnek cümleler almış, sözcüklerin etimolojileriyle ilgili 

olarak görüşler ileri sürmüş, gerekli gördüğü yerlerde ise bilhassa Clauson’un 

5

 Sevortyan, E. V., Etimologiçeskiy slovar tyurkskih yazıkov, Moskva, 1974, I-IV, 1980-1989; Ölmez, agm., s. 178.

6

 Eren, Hasan, Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, 1. baskı, Ankara 1999.

7

 Tietze, Andreas, Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati, C. I, A-E, Simurg Yay., İstanbul-Wiesbaden, 2002.

---

39

Belleten

2007 - II

Tuncer GÜLENSOY

sözlüğü olmak üzere diğer etimolojik sözlüklere başvurmuştur. Eserde sadece 

Türkçe sözcükler değil Türkiye Türkçesine diğer dillerden giren yabancı söz-

cükler de ele alınmış ve etimolojik açıdan incelenmeye çalışılmıştır. Özellikle 

Türkiye Türkçesinin etimolojik sözlüğü olması bakımından önemlidir.

Etimoloji alanında Türkiye’de yayımlanmış çalışmalardan birisi de Ermeni 

asıllı Sevan Nişanyan’a aittir

8

. Türkiye Türkçesinin söz varlığına ait birçok 

sözcüğü içine alan sözlük, açıklamalar bakımından aynı genişliğe sahip değil-

dir. Sözlükte, Türkiye Türkçesinde yaşayan Batı kökenli sözcüklerin kökenleri 

üzerine verilen bilgiler zaman zaman yeterli, ancak Ermenice ya da Rumcadan 

(Yunancadan) alıntı yapıldığı iddia edilen sözcükler üzerine yapılan yorumlar 

ve iddialar yetersiz ve tutarsızdır. Bu sözlükle ilgili geniş bir tenkit Prof. Dr. 

Tuncer Gülensoy tarafından yapılmış olup, Türk Dili dergisinin 627. Sayı-

sında (Mart 2004, s. 204-222: ‘Bir Etimolojik Sözlük Üzerine Notlar’ adı ile) 

yayımlanmıştır. Bu geniş kapsamlı eleştiri yazısında Sevanyan’ın yanlışları ve 

eksikleri üzerinde durulmaktadır. Gülensoy’un bu eleştirilerine henüz cevap 

verilmemiştir.

Türkiye’de etimolojik sözlük çalışmalarının sonuncusu Prof. Dr. Tuncer 

Gülensoy’a aittir. Gülensoy daha önce: 

Kürmançi ve Zaza Türkçeleri Üzerine Bir Araştırma, İnceleme-Sözlük, 

Ankara 1983, 69 S.

Doğu Anadolu Osmanlıcası, Etimolojik Sözlük Denemesi, Ankara 1996, 

535 S.

Kürtçenin Etimolojik Sözlüğü, Ankara 1994, LXXVI+154 S.

adlı  etimolojik  çalışmaları  ile  tanıdığımız  bir  Türkolog-Mongolist  bilim 

adamımızdır.  Bu  kez,  beş  yıllık  uzun  bir  çalışma  sonucunda  40  yıllık  bilgi 

ve  birikimini  ortaya  koyarak  ‘Türkiye  Türkçesindeki  Türkçe  Sözcüklerin 

[Tarihî-Yaşayan Türk Lehçeleri (Şiveleri/Dilleri), Anadolu Ağızları ve Altay 

Dilleri İle Karşılaştırmalı] Köken Bilgisi Sözlüğü’ (Ankara 2007, 1204 S., 

TDK yayını) adlı eserini Türkoloji üzerine çalışan bilim adamları ile araştırıcı-

ların dikkatine sunmuştur. Şimdiye kadar yayımlanan etimolojik sözlüklerden 

farklı bir metotla hazırlanan bu sözlükte Türkiye Türkçesinde yaşayan bütün 

ad ve fiil köklü Türkçe sözcükler, tarihî-yaşayan Türk lehçeleri, Anadolu ağız-

ları ve Altay dillerindeki karşılıkları dikkate alınarak incelenmiş; eğer bu söz-

cüklerden yabancı dillere geçenler varsa ayrıca belirtilmiştir. Sözlüğün diğer 

bir özelliği de üzerinde etimolojik deneme yapılan sözcüklerin kimler tarafın-

dan nasıl yorumlandığı gösterilmiş, gerektiğinde tenkit edilmiş olmasıdır.

***

8

 Nişanyan, Sevan, Sözlerin Soyağacı, Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü, 2. baskı, Adam Yay., 2003.

---