67
Bugünkü Orta Asya Uygurları Uygur halkının bir kısmı olup, içinde yaşadıkları devletler
ve rejimler farklı ise de, ortak Uygur kültür gövdesine mensupturlar. Orta Asya’daki Uygur ailesi
Sovyetler Birliği'nin 20. asrın başından itibaren başlattığı milli kimlik inşa ve geliştirme siyasetinin
sonucunda Uygur milli kimlik ve milli ruhunu sürekli geliştirmişler, bu süreçte karmaşık siyasi,
içtimai, ekonomik ve kültürel gelişme aşamalarını yaşamışlardır. Bu makalede onların bir asra
yakın zaman zarfında geçirdikleri kültür ve eğitim alanındaki gelişim süreçleri, elde ettikleri
başarılar konu edilecektir.
1. Orta Asya'daki Uygurların Nüfusu
Bugünkü Orta Asya Türk cumhuriyetlerinin resmi istatistik verilerine göre, şu anda
Kazakistan Uygur diasporasının en çok olduğu devlettir. Kazakistan hükümetinin 2012 yılına ait
istatistik rakamlarına göre bu cumhuriyetteki Uygurların sayısı 237,532 kişidir.
1
Uygur diasporasının en çok olduğu ikinci devlet Kırgızistan olup, 2012 yılına ait devlet
istatistik verilerine göre Uygurların sayısı 50,000'dir.
2
Özbekistan'daki Uygurların nüfusu 2000 yılına ait hükümet istatistik rakamlarına göre
19,526 olarak gösterilmiştir
3
. Ancak bugüne kadar yeni istatistik rakamlar ilan edilmemiş ise de,
Özbekistan Uygur Kültür Merkezi tarafından bu cumhuriyette 60,000 Uygur’un yaşadığı bilgisi
verilmiştir. Özbekistan'daki Uygurların sayısının mevcut rakamlardan bir kaç kat daha fazla olduğu
konusunda gayri resmi görüş ve tahminler vardır.
Türkmenistan'daki Uygurların sayısı hakkında net bilgi yoktur. 1890 yılında 270 aile, yani
1307 kişi Yedisu bölgesinden Türkmenistan'ın Murgap Nehri vadisine gelip yerleşmiştir
4
. Bunların
sayısı 1990 yılında 1392 kişi, 2010 yılında 2000 kişi olarak ilan edilmiştir. 1928-1929 yıllarında
Türkmenistan'ın Biyram-Ali bölgesinde iki Uygur kolhozu kurulmuştu.
5
Tacikistan'daki Uygurların bugünkü nüfusu hakkında da net bir bilgi yoktur. Bu
cumhuriyet Orta Asya'daki Uygurların en az yerleştiği ülke sayılır. Ayrıca Tacikistan'ın 1926
yılından 2009 yılına kadar olan nüfus istatistik verilerinde Uygurlara yer verilmemiştir.
Rusya Federasyonu'nda Uygurların toplu olarak yerleştikleri bölge yoktur. Bu ülkedeki
Uygurlar dağınık yerleşmiş olup, onların büyük bir kısmı Moskova ve Sankt Petersburg şehirlerine
toplanmıştır. Rusya Uygurlarının 2010 yılındaki nüfusu 3690 olarak gösterilmiştir.
6
Ancak Orta Asya cumhuriyetlerindeki Uygur aydınları arasında ister eski Sovyetler Birliği
dönemindeki, isterse bağımsız cumhuriyetler dönemindeki hükümetin istatistik rakamlarının
güvenilmez olduğu, Uygurların gerçek nüfuslarının bu rakamların çok üzerinde olduğu hakkında
çeşitli görüşler vardır. Ayrıca onların bu konuyla ilgili elde ettikleri farklı bilgiler mevcuttur.
Orta Asya Türk cumhuriyetlerindeki Uygurlar coğrafi ve diyalekt özelliklerine göre
Fergane grubu ve Yedisu grubu olmak üzere ikiye ayrılmışlardır.
7
Uygur diasporasının Fergane grubu aslında Uygur ilinin güneyindeki Tarım ovası
civarındaki bölgelerden göç ederek gelmişlerdir. Bunlar bugünkü Özbekistan, Kırgızistan ve
1
Agentstvo respublikiki Kazahstan po statistike. Çislennostnaseleniya Respubliki Kazaxstan po otdelni metnosamna 1
yanvarya 2012 goda
2
Natsionalnıy statistiçeskiy komitet Kırgızskoy Respubliki (Natsionalnıy sostav naseleniya ozenka 1 yanvarya 2012
goda).
3
Etniçeskiy atlas Uzbekistana, İnstitut "Otkritoye Obşestvo" - fondsodeistviya - Uzbekistan. 2002 Str. 217.
4
K 100 letiyupereseleniya uygurovv Turkmenistan. http://hamrajan.narod.ru/index.html
5
K 100 letiyupereseleniya uygurovv Turkmenistan. http://hamrajan.narod.ru/index.html
6
Vserossiyskaya perepis naseleniya 2010 goda - http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_10.php
7
İzbranniyetrudi /Sadvakasov Gocahmet, Almatı 2005.
68
Tacikistan'ın şehirlerine hem çiftçilik bölgelerine yerleşmişlerdir. Bu grup 20. yüzyılın başlarına
kadar yerli halklar tarafından "Kaşgarlılar" diye adlandırılmıştır.
Fergane vadisi ve Yedisu bölgesi eskiden beri Uygur kabilelerinin faaliyet alanıdır. Bu
bölgeler ile Tarım ve İli vadisi arasında sıkı tarihi ilişkiler vardır. Uygurların son dönemlerde bu
bölgelere göç etmeleri 1759 yılından sonra başlamıştır. Bunun Mançu-Çin askerlerinin saldırıları
ve katliamları ile ilişkisi vardır. 19. yüzyıldaki savaşlar neticesinde daha fazla sayıdaki Kaşgar
ahalisi Fergane vadisine göç etmiştir. Kazak alimi Çokan Velihanof'un verdiği bilgilere göre, 19.
yüzyılın ilk yarısında Fergane vadisine 300,000'den fazla Kaşgarlı yerleşmiştir.
8
O dönemlerdeki
Fergane vadisine yerleşmiş Uygurların durumu ve nüfusu hakkında eski Sovyetler Birliği
âlimlerinden G. İshakof, A. M. Reşetov, A. N. Sedlovskaya, S. S. Gubayeva, İ. V. Zaharova, G.
Sadvakasof ve diğerleri kendi araştırmalarında bilgiler vermişlerdir.
S. S. Gubayeva Çokan Velihanov'un verdiği bilgiler temelinde 19. yüzyılın 60'lı yıllarına
kadar olan zaman zarfında Fergane vadisinde 300,000 civarında Uygur’un yaşadığını ortaya
koymuştur.
9
Eski Sovyetler Birliği Uygur alimi, akademik Gucahmet Sadvakasof Fergane vadisinde
Çokan Velihanof'un kaydettiği 9000 kişilik Dolanlıları da katarak, 324,000 civarında Uygur
yaşadığını ortaya koymuştur.
10
İ. V. Zaharova'ya göre, 1860 yılına kadar olan zaman zarfında
Kokend Hanlığı sınırları içerisinde 200,000-250,000 etrafında Uygur yaşamıştır.
11
Fergane vadisindeki Uygurların yerli Özbekler arasında eriyip gitmesi durumu çok ağır
olmuştur. Bu iki halk arasında aslında etnik farkın olmaması, dil, din, sanat, örf adet, giyim kuşam,
yiyecek içecek, yaşam tarzı ve diğer bir çok yöndeki benzerlikler dolayısıyla Kaşgarlı Uygurlar
Fergane vadisindeki bu halk arasında eriyip bugünkü Özbeklerin etnik terkibini oluşturmuştur.
Yedisu grubu genel olarak 1881 yılında Rusya ile Mançu-Çin imparatorluğu arasında "İli
Antlaşması" imzalanıp hudutlar ikiye ayrıldıktan sonra Korgas nehrinin doğusundaki İli
bölgesinden Rusya topraklarına göç eden 45,000 Tarançi
12
, yani İli Uygurlarıdır. Ayrıca 1955-1962
yılları arasında İli ve diğer kuzey bölgelerinden göç edenler de bu gruba mensuptur. Bu iki grup
Uygur dil bakımından Uygurcanın merkezi diyalektine mensup olup, aralarında sadece ufak ağız
özellikleri söz konusudur. Fergane vadisindeki Uygur ahalisi, yani önceki Kaşgarlılar Kaşgar
ağzını, Yedisu bölgesindekiler ise İli ağzını kullanmışlardır. Bu iki grup Uygur 20. yüzyılın
başlarına kadar "Kaşgarlı" ve "Tarançi" şeklinde iki ayrı isimle birbirlerinden ayırt edilmişlerdir.
Yerli halk hem Çarlık Rusya hükümeti de onları bu şekilde adlandırmışlardır. 1921 yılında
Taşkent'te düzenlenen Kurultayda" Devrimci Uygur Birliği" (İnkılabi Uygur İttifakı) bu terimi
yürürlükten kaldırıp Uygur adının kullanılması hakkında karar aldıktan sonra Uygur adı yavaş
yavaş Fergana grubu ve Yedisu grubunun ortak etnik adı oldu. Kaşgarlı ve Tarançı isimleri bir
milletin iki farklı coğrafi bölgede yerleşmiş kısımlarının isimleri olup asla etnik isim değildi.
Eski Sovyetler Birliği'nin ilk dönemlerindeki Uygurların nüfusu hakkında çeşitli bilgiler
mevcuttur. Uygur lideri Abdullah Ruzbakiyev 1923 yılında bütün Türkistan otonom
cumhuriyetlerinde yaşayan Uygurların 600 binden fazla olduğu bilgisini Türkistan Komünist
Partisi Merkezi Komitesi’ne ve Rusya Bolşevikler Partisi Merkez Komitesi Orta Asya Bürosu’na
8
Ç. Ç. Valihanov, İzbranniye proizvedeniya. Nauka, Almatı 1986.
9
S. S. Gubayeva, Uygurı dungane ferganskoy dolinı
// Sovremennoye razvitiye etniçeskih grupp Sredney Aziii
Kazahstana, Ç. 2. M. 1992, S. 121.
10
İzbranniyetrudi /Sadvakasov Gocahmet, Almatı 2005. S. 55.
11
İ. V. Zaharova, Ukaz. Soç. S. 223-224
12
P.P. Rumyantsev, Uyezdı Cetısu, Almatı.