Qlobal iqtisadi proseslər və milli iqtisadiyyat
6
Mənbə: Federal Conference Board
Mənbə: Federal Conference Board
Fiskal multiplikator fiskal kəsirin (∆G)
dəyişməsinin məcmu buraxılışda (∆Y) yarada biləcəyi
dəyişikliyi əks etdirən əmsaldır. Müddətdən asılı
olaraq fiskal multiplikatorun hesablanma qaydası
qismən fərqlənsə də, əsasən aşağıdakı formula ilə
müəyyən edilir:
Fiskal multiplikatorun səviyyəsi ölkə, zaman
və şərait baxımından müxtəlif ola bilər. BVF-nin
ekspertlərinin hesablamalarına görə iqtisadiyyatının
həcmi böyük olan ölkələr üçün multiplikator
1.5-1, orta həcmli ölkələr üçün 1-0.5, kiçik açıq
iqtisadiyyatlar üçün isə 0.5 ətrafında dəyişir. Digər
bir nüans odur ki, kiçik multiplikatorlar əsasən gəlir
və transfertlərdən, nisbətən böyük multiplikatorlar
isə investisiya xərcləmələrindən yaranır.
Maliyyə bazarının inkişaf səviyyəsinin fiskal
multiplikatorun həcminə təsiri qeyri-müəyyəndir. Bu,
daha çox a) maliyyə sisteminin inkişaf səviyyəsinin
likvidlik çatışmazlıqlarına təsirindən və b) hökumətin
fiskal kəsiri maliyyələşdirmə imkanlarından asılıdır.
Zəif inkişaf etmiş maliyyə bazarları investisiya
imkanlarını daraltdığından istehlaka meyillilik
yüksək olur və bu da, multiplikatoru böyüdür.
Digər tərəfdən maliyyə bazarının inkişaf səviyyəsi
büdcə kəsirinin faiz dərəcələrinə transmissiya
effektini artırır. Maliyə bazarına çıxışın zəif olduğu
ölkələrdə hökumət büdcə kəsirini maliyyələşdirmək
üçün yüksək faizlə istiqraz buraxmalıdır. Təbii ki,
belə olan halda multiplikator kiçiləcək. Halbuki
inkişaf etmiş maliyyə bazarı şəraitində borcun
diversifikasiya imkanları daha çox olduğundan faiz
aşağı düşəcək ki, bu da multiplikatoru artıracaqdır.
Böhranın multiplikatorlara təsiri birmənalı deyil:
• Qeyri-müəyyən iqtisadi gözləntilər istehlaka
meyili və bununla da multiplikatoru kiçildir.
• Davam edən «delevereycing» prosesi fiziki
və hüquqi şəxslərin kreditə əlyetərliliyini
məhdudlaşdırır və multiplikatoru artırır.
• Digər tərəfdən pul siyasətinin kifayət
qədər yumşaq olması və bu prosesin uzun
müddət davam edəcəyi gözləntisi fiskal
multiplikatorları artırır.
Fiskal siyasətdəki dəyişikliklər multiplikatora
müvəqqəti və daimi xarakter daşımasından asılı
olaraq təsir göstərir. Məsələn, gəlir vergisinin
qısamüddətli azaldılması iqtisadiyyatın dayanıqlığı
haqda narahatlığı azaldır, lakin istehlakçıların
davranışına effekti az olur. Ancaq müəyyən mal və
xidmətlər üçün (avtomobil üçün rüsum, ƏDV, və
ya investisiyaya vergi gözəşti) vergilərin müvəqqəti
olaraq aşağı salınması istehlakı artıra bilər. Bir qayda
olaraq, müvəqqəti fiskal tədbirlər, gəlirə təsir edən
daimi tədbirlərə (məs. vergi güzəşti) nisbətən daha
çox multiplikativ effektə malikdir.
Haşiyə 1. Fiskal multiplikator
Mənbə: Antonio Spilimbergo, Steve Symansky, and Martin Schindler «Fiscal Multipliers», IMF, May 2009
Dünyada məcmu tələbin azalması ABŞ
ixracının artımına neqativ təsir edir. Bununla
yanaşı ölkədə seçkilərlə əlaqədar qeyri-
müəyyənlik investisiya qoyuluşları üzrə ehtiyatlı
davranışları şərtləndirir. İşsizliyin azalması
meyilinin güclənməsi isə pozitiv trendlərdən
hesab edilə bilər.
7
Qlobal iqtisadi proseslər və milli iqtisadiyyat
Hesabat dövründə qlobal əmtəə bazarlarında
yüksək volatillik müşahidə edilmişdir. İlin
əvvəli ilə müqayisədə əmtəə qiymətləri indeksi
1.7%, ərzaq qiymətləri indeksi isə 12.6%
artmışdır. Ərzaq qiymətləri əsasən taxıl və
şəkər qiymətləri hesabına yüksəlmişdir. Qiymət
artımı əsasən iqlim şəraiti (quru hava) və ərzaq
üzərində investor iştahasının yüksəlməsi ilə
əlaqələndirilir.
Mənbə: BVF
Post-böhran dövründə qızılın investisiya aləti
olaraq əhəmiyyəti sürətlə artmaqdadır. Bütövlükdə,
ötən 10 ildə qızılın qiymət dəyişimi qlobal tələb
dəyişimindən 4.4 dəfə çox olmuşdur.
Dünya bazarında qızıla tələbin strukturu 4
elementdən ibarətdir:
Zinət-bəzək əşyası kimi
İnvestisiya aləti kimi
Texnologiya tələbi
Dövlət sektoru tələbi (ehtiyatlar)
2012-ci ilin ilk yarım ili ərzində qızıla tələb 2090
ton təşkil etmişdir. Daha çox qızıl alışı investisiya
aləti kimi və dövlət sektorunun tələbi ilə həyata
keçirilmişdir. Dövlət strateji ehtiyatlarının idarə
olunmasında əsas prinsipin gəlirlilikdən daha
çox etibarlılıq təşkil etdiyindən, Mərkəzi Banklar
mövcud qeyri-stabillik şəraitində qızıl alışına daha
çox üstünlük verirlər. Hazırda dünyada mərkəzi bank
ehtiyatlarının təqribən 15% hissəsini qızıl təşkil edir.
Aparıcı ölkələrin mərkəzi banklarının ehtiyatlarının
böyük hissəsi etibarlı yığım alətinə çevrilən qızılda
saxlanılır. ABŞ, Almaniya, Fransa kimi ölkələrdə
mərkəzi bankların qızıl ehtiyatları cəmi ehtiyatların
70%-dən çoxdur. Qlobal maliyyə bazarlarında
gərginliyin davam etməsi, etimadın aşağı səviyyəsi,
pessimist perspektivlər qızılın ortamüddətli dövrdə
rəğbət edilən əsas investisiya aləti kimi qalacağına
və qiymətlərinin yüksək həddə olacağına əsas verir.
Haşiyə 2. Dünya bazarında qızıla tələb
Mənbə: Central Bank of the Republic of Turkey, “Financial Stability Report November 2009”, World Gold Council
Qızılın qiyməti və ehtiyatları