38
38
Kutb va baland toglik mintakalarda fizik nurash (sovuk nurash) jarayoni jins bulaklarini xosil
kiladi. Nurashning kimyoviy turi esa oksidlanish xamda engil eruvchan tuzlar xosil bulishi jarayoni
bilan cheklanadi.
Xulosa kilib aytganda tog jinslariga fizikaviy, kimyoviy va organik xarakterdagi ta`sirlar
natijasida katlamlar yuzasida turli kalinlikga ega bulgan nuragan, buzilgan, parchalangan, uzgargan va
kesimda notekis kattalikga ega bulgan donali tog jinslari xosil buladi (15-rasm). Nurash okibatida xosil
bulgan bu maxsulotlarga elyuvial yotkiziklar deyiladi.
er pustining elyuvial yotkiziklardan tashkil topgan yukori kismini nurash kobigi deyiladi.
Nurash kobigiga joylashgan tog jinslarini urganish, ularni turli injenerlik inshootlarining
(zamini) joylashgan muxiti sifatida baxolashda katta axamiyatga ega. Chunki bu jinslarning
mustaxkamligi pasaygan va suv utkazish kobiliyati juda katta buladi. Shu sababli inshoot zamini katta
mikdorda notekis deformatsiya berishi (chukishi) kanallar va suv omborlaridan kup mikdorda suv
yukotilishi mumkin. Odatda yukori darajada nuragan tog jinslari inshootlar zaminidan olib tashlanadi,
ayrim xollarda esa yangi, toza, yumshok jinslar bilan almashtiriladi yoki shibbalanadi. Agar nurash
kobigi katta kalinlikga ega bulsa, uning kuchli nuragan kismi olib tashlanib, pastki nisbatan oz,
yorilgan kismi esa tsementlanib mustaxkamlanadi.
Inshoot zamini kotlovanlar, kanallar bilan ochilganda tog jinslarining nurashga karshilik
kursatish xususiyatlarini xisobga olish lozim. Chunki ochilgan zamin jinslari xarorat, yogin suvlari, er
osti suvlari ta`sirida uzlarining fizikaviy va mexanikaviy xususiyatlarini pasaytiradi. Masalan, Karshi
magistral kanali kurilishida birinchi nasos stantsiyasining zamini ochilgandan sung zamin jinslari bir
muncha vakt ochik koldirildi xamda sizot suvlarining satxini pasaytirish imkoniyati bulmadi. Natijada
nasos stantsiyasining asosidagi jinslar bir necha santimetr kutarildi va jinslarning xajmiy ogirligi 0,03-
0,05 g/sm
3
ga kamaydi. Okibatda uzgargan nuragan yuza katlamini inshoot asosidan olib tashlandi.
2-Mavzu. Shamolning geologik ishi
Shamol barcha tabiiy mintakalarda, ayniksa kulay sharoit mavjud bulgan erlarda katta geologik
ish bajaradi, ya`ni kurgokchil tumanlarda usimlik kobigi siyrak erlarda, tog jinslari jadal nuragan
erlarda, tuxtovsiz shamol esib turadigan va katta tezlik rivojlanish uchun sharoit mavjud bulgan erlarda
bu
xolni
kuzatish
mumkin.
Shamolning geologik faoliyati kuruklikda, tog jinslarini parchalanishda, ularni bir joydan ikkinchi
joyga
kuchirishda
va
ularni
yotkizishda
namoyon
buladi.
Shamol ta`sirida er yuzasining katta maydonlarida turli yotkiziklar yotkiziladi va er kiyofasining
turli
shakllarini
xosil
kiladi.
(Korakum,
Kizilkum,
Muyunkum
va
boshkalar).
Shamol ta`sirida sodir buladigan geologik jarayonlarga
eol jarayonlari deyiladi.
39
39
Deflyatsiya va korraziya. Shamol uz ta`sirini tekis er yuzalarigagina utkazmay, uning chukur
joylariga xam ta`sir utkazib, tog jinslarining zarralarini yulib, uchirib olib ketadi. Bu xodisaga
deflyatsiya deyiladi. Bu jarayon natijasida tusik xosil kilgan tog jinslari yuzasida turli kattalikdagi,
ulchamdagi, chukurlikdagi notekisliklar, uyilgan joylar xosil buladi.
Bu xosil bulgan uyilma (chukurcha)larga shamol kiradi va jins zarralarini yulib olib, uchirib
ketadi va jarayon shu tarikada kuchayib boradi.
Shamolning uyishi va kavlashi ta`siri natijasida turli kurinishdagi shakllar va rel`eflar xosil
kiladi.
Ya`ni gorlar, shamol vodiylari, kotlovanlari, eol kozonlari, kattik jinslarda esa minora, ustunlar,
tosh kuzikorinlari xosil buladi.
Deflyatsiya jarayoni bilan
korraziya (silliklash, charxlash) jarayoni xam bir vaktda yuz beradi.
Chulda shamol bilan birga kutarilgan kum zarralari turli tusiklarga kuch bilan uriladi. Agar tog jinslari
uz tarkibi buyicha turli kattalikdagi minerallardan tashkil topgan bulsa, ularning yuzasi chukurchalar
bilan koplanadi, bir xil minerallardan tashkil topgan bulsa, ular bir tekis silliklanadi.
Korraziya jarayonining jadalligi tog jinslarining kattikligiga, strukturasi va teksturasiga,
yorilganlik darajasiga, katlam-katlam bulib yotishi bilan boglik. Shamol bilan xarakatlanayotgan
zarralar asosan er yuzasidan 1,5-2,0 m balandlikda xarakat kilgani uchun korraziya asosan tusiklarning
asosi uchraydi. Chullarda uchraydigan yakka koya toshlarda shamolning ta`siridan turli kurinishdagi
shakllar xosil buladi.
Barxanlar va dyunalar. Shamol bilan kutarilgan jins zarralari balandlik buyicha saralanadi.
Yirik (3-4 sm) zarralar2-5 metr balandlikda, yirik donali kumlar 8-10 metr balandlikda, mayda kumlar
bir necha un metr balandlikga, chang zarralari esa 1000 metr va undan ortik balandlikga kutariladi va
xarakatlanadi.
Shamol bilan kutarilgan gil, chang va kum zarralari un, yuz ming kilometrlarga olib ketiladi.
Ularning tuplanishi zarralarning kattaligi buyicha saralanish bilan bir vaktda sodir buladi. Eng yiriklari
er yuzasi buylab yumalaydi va juda kichik tusiklarga duch kelishi bilan uz xarakatini tuxtatadi.
Tusiklar atrofida kum zarralarining yigilishi natijasida kichik kum dungliklari xosil bula boshlaydi.
Sungra bu kum dungliklari tez usa borib balandligi 30 metrlarga etish mumkin. Bunday yoy shakli
kurinishidagi kum tepaliklarini barxanlar deyiladi. Barxanlarning shamolga karagan tomonining
kiyaligi 8-14
0
, shamolga teskari tomonining kiyaligi 30-35
0
ga teng buladi (16-rasm).
Barxan guruxlari keng maydonlarda barxan tizmalarini xosil kiladi. Barxan yotkiziklari
aksariyat mustaxkamlangan bulmaydi va shamol yunalishi buylab kuchib yuradi. Ularning xarakat
tezligi yiliga bir-necha santimetrdan 7-12 metrga etishi mumkin. Shamolning yunalishi uzgarishi bilan
kum tepalarining xarakat yunalishi va shakli uzgarib turadi.
Dengiz, kul va daryo kirgoklarida joylashgan kumlarning shamol ta`siridan xarakatlanishi,
tashilishi va soxil buylab yotkizilishi natijasida chuzik kum uyumlari ya`ni dyunalar xosil buladi.
16
a
-rasm. Barxan a-v-s-dastlabki shakli