Geologiya uzb



Yüklə 1,01 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə18/38
tarix08.04.2018
ölçüsü1,01 Mb.
#36587
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   38

 

 

38



38

Kutb va baland toglik mintakalarda  fizik nurash (sovuk nurash) jarayoni  jins bulaklarini xosil 

kiladi.  Nurashning  kimyoviy  turi  esa  oksidlanish  xamda  engil  eruvchan  tuzlar  xosil  bulishi  jarayoni 

bilan cheklanadi. 

Xulosa  kilib  aytganda  tog  jinslariga  fizikaviy,  kimyoviy  va  organik  xarakterdagi  ta`sirlar 

natijasida katlamlar yuzasida turli kalinlikga ega bulgan nuragan, buzilgan, parchalangan, uzgargan va 

kesimda notekis kattalikga ega bulgan donali tog jinslari xosil buladi (15-rasm). Nurash okibatida xosil 

bulgan bu maxsulotlarga elyuvial yotkiziklar deyiladi. 

er pustining elyuvial yotkiziklardan tashkil topgan yukori kismini nurash kobigi deyiladi. 

Nurash  kobigiga  joylashgan  tog  jinslarini  urganish,  ularni  turli  injenerlik  inshootlarining 

(zamini)  joylashgan  muxiti  sifatida  baxolashda  katta  axamiyatga  ega.  Chunki  bu  jinslarning 

mustaxkamligi pasaygan va suv utkazish kobiliyati juda katta buladi. Shu sababli inshoot zamini katta 

mikdorda  notekis  deformatsiya  berishi  (chukishi)  kanallar  va  suv  omborlaridan  kup  mikdorda  suv 

yukotilishi mumkin. Odatda yukori darajada nuragan tog jinslari inshootlar zaminidan olib tashlanadi, 

ayrim  xollarda  esa  yangi,  toza,  yumshok  jinslar  bilan  almashtiriladi  yoki  shibbalanadi.  Agar  nurash 

kobigi  katta  kalinlikga  ega  bulsa,  uning  kuchli  nuragan  kismi  olib  tashlanib,  pastki  nisbatan  oz, 

yorilgan kismi esa tsementlanib mustaxkamlanadi. 

Inshoot  zamini  kotlovanlar,  kanallar  bilan  ochilganda  tog  jinslarining  nurashga  karshilik 

kursatish xususiyatlarini xisobga olish lozim. Chunki ochilgan zamin jinslari xarorat, yogin suvlari, er 

osti suvlari ta`sirida uzlarining  fizikaviy va mexanikaviy xususiyatlarini pasaytiradi. Masalan, Karshi 

magistral  kanali  kurilishida  birinchi  nasos  stantsiyasining  zamini  ochilgandan  sung  zamin  jinslari  bir 

muncha vakt ochik koldirildi xamda sizot suvlarining satxini pasaytirish imkoniyati bulmadi. Natijada 

nasos stantsiyasining asosidagi jinslar bir necha santimetr kutarildi va jinslarning xajmiy ogirligi 0,03-

0,05 g/sm

3

 ga kamaydi. Okibatda uzgargan nuragan yuza katlamini inshoot asosidan olib tashlandi. 



 

2-Mavzu. Shamolning geologik ishi

 

Shamol barcha tabiiy mintakalarda, ayniksa kulay sharoit mavjud bulgan erlarda katta geologik 



ish  bajaradi,  ya`ni  kurgokchil  tumanlarda  usimlik  kobigi  siyrak  erlarda,  tog  jinslari  jadal  nuragan 

erlarda, tuxtovsiz shamol esib turadigan va katta tezlik rivojlanish uchun sharoit mavjud bulgan erlarda 

bu 

xolni 


kuzatish 

mumkin. 


     Shamolning geologik faoliyati kuruklikda, tog jinslarini parchalanishda, ularni bir joydan ikkinchi 

joyga 


kuchirishda 

va 


ularni 

yotkizishda 

namoyon 

buladi. 


      Shamol  ta`sirida  er  yuzasining  katta  maydonlarida  turli  yotkiziklar  yotkiziladi  va  er  kiyofasining 

turli 


shakllarini 

xosil 


kiladi. 

(Korakum, 

Kizilkum, 

Muyunkum 

va 

boshkalar). 



     Shamol ta`sirida sodir buladigan geologik jarayonlarga eol jarayonlari deyiladi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

     

 

 

 

 

 


 

 

39



39

 

 

Deflyatsiya va korraziya. Shamol uz ta`sirini tekis er yuzalarigagina utkazmay, uning chukur 

joylariga  xam  ta`sir  utkazib,  tog  jinslarining  zarralarini  yulib,  uchirib  olib  ketadi.  Bu  xodisaga 



deflyatsiya  deyiladi.  Bu  jarayon  natijasida  tusik  xosil  kilgan  tog  jinslari  yuzasida  turli  kattalikdagi, 

ulchamdagi, chukurlikdagi notekisliklar, uyilgan joylar xosil buladi. 

Bu  xosil  bulgan  uyilma  (chukurcha)larga  shamol  kiradi  va  jins  zarralarini  yulib  olib,  uchirib 

ketadi va jarayon shu tarikada kuchayib boradi. 

Shamolning  uyishi  va  kavlashi  ta`siri  natijasida  turli  kurinishdagi  shakllar  va  rel`eflar  xosil 

kiladi. 


Ya`ni gorlar, shamol vodiylari, kotlovanlari, eol kozonlari, kattik jinslarda esa minora, ustunlar, 

tosh kuzikorinlari xosil buladi. 



Deflyatsiya jarayoni bilan korraziya (silliklash, charxlash) jarayoni xam bir vaktda yuz beradi. 

Chulda shamol bilan birga kutarilgan kum zarralari turli tusiklarga kuch bilan uriladi. Agar tog jinslari 

uz  tarkibi  buyicha  turli  kattalikdagi  minerallardan  tashkil  topgan  bulsa,  ularning  yuzasi  chukurchalar 

bilan koplanadi, bir xil minerallardan tashkil topgan bulsa, ular bir tekis silliklanadi. 

Korraziya  jarayonining  jadalligi  tog  jinslarining  kattikligiga,  strukturasi  va  teksturasiga, 

yorilganlik  darajasiga,  katlam-katlam  bulib  yotishi  bilan  boglik.  Shamol  bilan  xarakatlanayotgan 

zarralar asosan er yuzasidan 1,5-2,0 m balandlikda xarakat kilgani uchun korraziya asosan tusiklarning 

asosi  uchraydi.  Chullarda  uchraydigan  yakka  koya  toshlarda  shamolning  ta`siridan  turli  kurinishdagi 

shakllar xosil buladi. 

Barxanlar  va  dyunalar.  Shamol  bilan  kutarilgan  jins  zarralari  balandlik  buyicha  saralanadi. 

Yirik (3-4 sm) zarralar2-5 metr balandlikda, yirik donali kumlar 8-10 metr balandlikda, mayda kumlar 

bir necha un metr balandlikga, chang zarralari esa 1000 metr va undan ortik balandlikga kutariladi va 

xarakatlanadi. 

Shamol  bilan  kutarilgan  gil,  chang  va  kum  zarralari  un,  yuz  ming  kilometrlarga  olib  ketiladi. 

Ularning tuplanishi zarralarning kattaligi buyicha saralanish bilan bir vaktda sodir buladi. Eng yiriklari 

er  yuzasi  buylab  yumalaydi  va  juda  kichik  tusiklarga  duch  kelishi  bilan  uz  xarakatini  tuxtatadi. 

Tusiklar  atrofida  kum  zarralarining  yigilishi  natijasida  kichik  kum  dungliklari  xosil  bula  boshlaydi. 

Sungra  bu  kum  dungliklari  tez  usa  borib  balandligi  30  metrlarga  etish  mumkin.  Bunday  yoy  shakli 

kurinishidagi  kum  tepaliklarini  barxanlar  deyiladi.  Barxanlarning  shamolga  karagan  tomonining 

kiyaligi 8-14

0

, shamolga teskari tomonining kiyaligi 30-35



0

 ga teng buladi (16-rasm). 

Barxan  guruxlari  keng  maydonlarda  barxan  tizmalarini  xosil  kiladi.  Barxan  yotkiziklari 

aksariyat  mustaxkamlangan  bulmaydi  va  shamol  yunalishi  buylab  kuchib  yuradi.  Ularning  xarakat 

tezligi yiliga bir-necha santimetrdan 7-12 metrga etishi mumkin. Shamolning yunalishi uzgarishi bilan 

kum tepalarining xarakat yunalishi va shakli uzgarib turadi. 

Dengiz,  kul  va  daryo  kirgoklarida  joylashgan  kumlarning  shamol  ta`siridan  xarakatlanishi, 

tashilishi va soxil buylab yotkizilishi natijasida chuzik kum uyumlari ya`ni dyunalar xosil buladi.  

                                                    

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



16

a

 -rasm. Barxan a-v-s-dastlabki shakli 



                                                   


Yüklə 1,01 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   38




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə