33
33
notekisliklar yukolib va yopilib boradi. Buzilgan joylardan ayrim vaktlarda buloklar okib chikadi,
daryo suvlarining bu erlarga kuyilishi natijasida sarfi kamayadi.
Tektonik jarayonlar natijasida xosil bulgan burmalarni va uzilmalarni, gidrotexnik
inshootlarning joyini tanlashda injenerlik tadbirlarini ishlab chikishda xisobga olinadi.
5-Mavzu. Seysmik xodisalar (zilzilalar)
Zilzila deb, tabiiy kuchlar ta`sirida er pustining silkinish xodisasiga aytiladi. Zilzilalar er
ka`rining ma`lum bir nuktalarida yigilgan katta kuchlanishning bir zumda sarflanishi natijasida sodir
bulib, seysmik stantsiyalarda urnatilgan maxsus kurilmalar (seysmograf, seysmometrlar) bilan kayd
kilinadi. er sharida yiliga bir necha million silkinishlar kayd etiladi. Ularning yuzdan ortikrogi er
yuzida vayronagarchilik keltiradi. er pustida yoki mantiyaning yukori kismida jins massivlarining
siljishi natijasida egiluvchan tulkin paydo buladigan joyi zilzila gipotsentri (uchogi) deyiladi.
Gipotsentrning chukurligi 700 kilometrgacha etishi mumkin. Xosil bulishi chukurligi buyicha; yuzada
(gipotsentrning chukurligi 50 kilometrgacha), urta chukurliklarda (gipotsentrning chukurligi 50-300
kilometrgacha), katta chukurliklarda (gipotsentrning chukurligi 300 kilometrdan ortik) sodir buladigan
zilzilalarga bulinadi. Agar gipotsentr orkali er radiusi utkazilsa, shu radiusning er yuzasi bilan
kesishgan nuktasi epitsentr deyiladi (14-rasm).
Zilzila jarayonida litosferada ikki xil silkinma va tebranma xarakat vujudga keladi. Epitsentrda
tektonik turtki ta`siridan xosil bulgan egiluvchan xarakat pastdan yukoriga tik yunalgan buladi shuning
uchun epitsentrda er silkinadi. er yuzasining boshka nuktalariga gipotsentrdan tarkalgan egiluvchan
tulkinlar burchak ostida kiyalanib uriladi va epitsentrdan uzoklashgan sari silkinma xarakat silkinma-
tebranma sungra esa tebranma xarakatga aylanadi (14-rasm).
Gipotsentrda xosil bulgan egiluvchan tulkinlar ikki xil buylama va kundalang tulkinlar
kurinishida tarkaladi. Buylama tulkinlar ta`siridan jismlar sikiladi, chuziladi va xajmi uzgaradi.
Muxitning zarralari tulkin yunalishi buyicha siljiydi. Kundalang tulkinlar jismlarning davriy
surilishiga yoki shaklining uzgarishiga olib keladi. er yuzasida zilzilaning epitsentrida kattik va
gazsimon muxit chegarasida yuza tulkinlari xosil buladi.
14-rasm. Seysmik tulkinlarning gipotsentrdan er yuziga chikish sxemasi
Bu tulkinlar kundalang urilish (ta`sir kilish) xususiyatiga ega va epitsentrdan xar tomonga er
pustining eng yukori kavati buylab tarkaladi xamda jinslarning tulkinsimon deformatsiyalanishiga olib
keladi.
Zilzilaning kuchi, soni va davom etish muddati turlicha buladi. Kuchli zilzilalar vaktida tulkin
zarbalari bir necha kup yillar ichida kaytarilib turadi. Masalan: 1966 yil 26 aprelda Toshkentda bulgan
zilzila vaktida 3 oyda 600 ta zarba kayd kilingan.
Zilzila ta`siridan tuprokning tebranishi maxsus kurilma seysmograf yordamida ulchanadi.
Seysmografning asosiy ishchi kismi ma`lum bir yuzada tebranadigan mayatnigi xisoblanadi. Zilzila
vaktida zarba ta`sirida mayatnikning shtativi tuprok (er yuzi) bilan birga ogadi mayatnik esa bu
xarakatdan inertsiya ta`sirida shtativining asosidan ortda koladi. Natijada mayatnik tebranadi va uning
utkir uchi xarakatlanayotgan tasmaga chizadi. Zilzilaning kuchiga karab tulkin amplitudasi turlicha
buladi va zilzila xarakatining chizma tasviri bunyodga keladi.
34
34
Zilzilalar tabiiy ofatlar ichida eng daxshatlisi va katta vayronagarchilik keltirganliklari uchun,
odamlar kadimdan zilzilaning kuchini aniklashga xarakat kilganlar va ularning vayron kilish
okibatlarini kamaytirish usullarini kidirishgan.
Zilzilalar odatda murakkab va turli kurinishda namoyon buladi. Ularning sodir bulishidan
avval sodir bulish jarayonida va sungra, turli seysmik xodisalar ruy beradi. Bularga misol kilib, tog
jinslari zarralarining yukori chastotada tebranishi natijasida xosil buladigan er ostining gumburlashini
kursatish mumkin. Tog jinslarida asta-sekin yigilgan kuchlanish ularning mustaxkamlik chegarasidan
ortgandan sung, er massasining tusatdan siljishi bilan boglik bulgan impul`s, tebranishning xosil
bulishiga olib keladi.
Kuchli zilzilalar vaktida sodir buladigan seysmik xodisalarga silkinish va er pustining
tulkinsimon xarakati xam kiradi. Agar jinslar etarli darajada egiluvchanlikga ega bulmasalar
tulkinsimon xarakat er yuzasida kayd kilinadi. Masalan: 1902 yilda Gvatemalada bulgan zilzila vaktida
tulkin kaytargich tulkinsimon bukilgan, 1891 yilda Yaponiyada esa tuprokda balandligi 30
santimetrgacha, uzunligi 3-10 metrgacha bulgan tulkinsimon rel`ef xosil bulgan. Andijon zilzilasi
(1902 yil) vaktida temir yul rel`slari uzilgan.
Tektonik uzilishlar buylab xosil bulgan keskin xarakat zilzila epitsentrida er yuzasini
deformatsiyalanishiga (kutarilishi va chukishiga) olib keladi. Natijada turli uzunlikdagi, kenglikdagi,
amplituda va yunalishdagi yoriklarni xosil kiladi. Bunday xodisalar 1885 yilda Oksuv (Kirgiziston) va
1957 yilda Oltoy zilzilalari vaktida kuzatilgan.
Kuchli zilzilalarning ta`siridan tog yonbagirlarida va daryo vodiylarida agdarilishlar (kulashlar)
xamda surilishlar xosil buladi. Zilzilalar tez-tez va katta kuch bilan sodir buladigan er yuzaning
kismlarini seysmik viloyatlar deyiladi. Seysmik viloyatlarga Tinch okeanining chekka kismlari, Urta er
va Kora dengizlarning kirgoklari, Kavkaz va Eron toglari, Xindikush, Pomir, Ximolay, Xindixitoy va
Malay yarim orollari karashlidir.
Yukorida kurib utilgan zilzilalar, tektonik zilzilalar turiga kiradi. Tektonik zilzilalardan tashkari
kichik
maydonlarda
denudatsion
va
vulkon
zilzilalari
sodir
bulishi
mumkin.
Denudatsion zilzilalar tog jinsi massivlarining kulashi ta`siridan xosil bulgan turtki natijasida xosil
buladi. Aksariyat bunday kulashlar er yuziga yakin chukurlikda joylashgan er osti bushliklari tabiiy
shiplarining buzilishi natijasida ruy beradi. Denudatsion zilzilalar karst rivojlangan tumanlar uchun
xam xarakterlidir. Lekin katta kulashlar er yuzida vujudga keladi. Denudatsion zilzilalar ta`siridan er
pustida vujudga kelgan tebranma xarakatlar uncha katta ta`sirli bulmaydi va kichik masofalarga
tarkaladi
va
ta`sir
kiladi.
Vulkonlarning otilishi jarayonida xam zilzila paydo buladi. Bunday zilzilalarga vulkan ostidan kup
mikdorda lava okib chikishi natijasida xosil bulgan bushliklarning buzilishi sababchi buladi. Bu
turdagi
zilzilalar
xam
kichik
maydonga
tarkaladi
va
ta`sir
kiladi.
Seysmik xodisalarni gidrotexnik inshootlar kurilishida xisobga olish zarur. Chunki zilzila ta`siri
natijasida inshootlarning mustaxkamligi va chidamliligi (kushimcha kuch ta`sir kilishi), inshootlarning
asosini tashkil etgan tog jinslarining xususiyatlari va xolatlari uzgarishi mumkin. Masalan: zilzila
kuchi ta`sirida kumlar zichlanishi, gilli jinslarning xolati va mustaxkamligi uzgarishi mumkin.
Shuning uchun inshootlarni zilzila ta`siriga nisbatan chidamli tog jinslari tarkalgan maydonlarga
joylashtiriladi. Magmatik, metamorfik va chukindi koyatosh jinslari inshootlarning ishonchli
mustaxkam asosi buladi, lekin plastik xolatda bulgan gilli jinslar va suvga tuyingan kumlar esa deyarli
yaxshi mustaxkam asos bula olmaydi, chunki zilzila zarbidan bu jinslarning xolati uzgarib suyulishi
mumkin
va
inshootlar
xalokatli
deformatsiya
berishi
va
shikastlanishi
mumkin.
Zilzila zarbi ta`siridan suv omborlarida tulkinlar kutarilishi kirgok atroflarini suv bosishi va shu
atrofda
joylashgan
imorat
va
inshootlarni
buzishi
mumkin.
Keyingi vaktlarda adabiyotlarda chukur tog vodiylarida suv omborlari kurilishi munosabati bilan
sodir buladigan zilzilalar tugrisida ma`lumotlar paydo bula boshladi. Shuni aytish mumkinki, ayrim
erlarda suv omborlari kurilishi bilan seysmik xodisalar faollashgan ayrim erlarda esa seysmik
xodisalarning faolligi keskin kamaygan. Masalan Mid-Leyk (AKSh), Vayong (Italiya), Movuazen
(Shvetsariya), Koyna (Xindiston) suv omborlari kurilishi va tuldirilishi jarayonida uning chukurligi
ma`lum balandlikga etganda zilzila sodir bula boshlagan, seysmik viloyatlarda Orovil (AKSh),
Kremosta (Gretsiya) Mangla (Pokiston) suv omborlari kurilishi va tuldirilishi jarayonida zilzila