51
51
24-rasm.
Turli
xolatda
yotgan
jins
katlamlarini
takkoslash
sxemasi
a,b - nomuvofik yotish yuzasi; I-III- nomuvofik yuzalari bilan chegaralangan katlamlar.
25-rasm. Tuntarilgan burmaning shartli kirkimi
Bu usulning kamchiligi shundan iborat va shuning uchun undan boshka usullar bilan birgalikda
foydalaniladi.
Paleontologik usul. Bu usul erning geologik tarixi organik xayotning rivojlanishi bilan parallel
rivojlangan degan ilmiy tushunchaga asoslanadi. Shuning uchun tog jinslari tarkibida organik
xayotning izi turli toshga aylanib kolgan xayvon va usimlik koldiklari kurinishida saklanib koladi.
Geofizik usullar tog jinslari xar xil fizik xossalarga (zichlikga, elektr karshiligiga,
radioaktivlikga) ega ekanligiga asoslanadi. Jinslarning yoshini aniklash uchun elektro karotaj va
gamma karotaj usullaridan foydalaniladi.
Elektrokarotaj usulida tog jinslarining elektr tokiga bulgan solishtirma karshiligi,
gamma
karotajda tabiiy radioaktivligi ulchanadi. Ulchovlar parmalash kuduklarida avtomatik ishlaydigan
maxsus kurilmalar yordamida olib boriladi. Natijada karotaj diagrammalari chiziladi va uni urganish
va takkoslash asosida bir xil jins katlamlari aniklanadi va ularni teng yoshda deb kabul kilinadi.
erning geologik tarixidagi xar bir davr, shu davr uchun xos bulgan turli organizm turlari bilan
xarakterlanadi. Bunda xar bir davr utgan davrga nisbatan yukori rivojlangan yangi organizm guruxlari
bilan fark kiladi. Shuning uchun tog jinslarida, kesimlar bir-birlaridan uzok masofalarda joylashgan
bulsa xam, bir xil organizm koldiklari mavjud bulsa, ularni bir vaktda xosil bulgan deb xisoblash
mumkin. Agar organik koldiklar xar xil bulsa, demak tog jinslari turli sharoitda xosil bulgan. Bu
masala fakat tog jinslarining xosil bulish sharoiti aniklangandan sung xal kilinishi mumkin.
Barcha toshga aylanib kolgan xayvon yoki usimlik koldiklari (fauna va flora) orasida
jinslarning yoshini aniklashga fakat bir gorizont va katlamda uchraydigan, tik kesimda oz va gorizontal
yuzalarda keng tarkalgan xamda yaxshi saklanib kolgan koldiklar katta axamiyatga ega.
52
52
26 - rasm. Intruziv va chukindi jinslar orasidagi stratigrafik munosabat
Magmatik tog jinslarining nisbiy yoshi, ular bilan chukindi tog jinslari orasidagi munosabatga
karab aniklanadi.
Agar magmatik jins intruziyalari chukindi jinslarni kesib utsa shu chukindi jinsga nisbatan yosh
va uning yuvilgan yuzasiga yotkizilgan chukindi jinslarga nisbatan esa keksa xisoblanadi (26- rasm).
Tog jinslarining mutlak yoshini aniklash ya`ni, uning yoshini vakt birligi ichida ifodalash
uchun xozirgi vaktda radiologik usullar keng kullaniladi. Radiologik usullarga uran-kurgoshinli, uran-
geliyli kaliy-argonli, rubidiy-strontsiyli, uglerodli va uran-ioniyli usullar kiradi.
Bu usullarning asosiga, elementlarning radioaktiv parchalanishi doimiy tezlikda sodir bulishi
va bu jarayon xech bir ta`sir natijasida uzgarmasligi asos kilib olingan. Turli kimyoviy elementlar
uchun bu tezlik turlichadir va tadkikot yordamida aniklanadi. Odatda radioaktiv elementning yarim
kismi parchalanib turgun izotop xosil kilgan-yarim parchalanish davri, vakti aniklanadi.
Xozirgi vaktda tog jinslarining mutlak yoshini aniklashda kaliy-argonli usuldan keng
foydalanilayapti. Organizm va usimlik koldiklarini urganish va tarixiy geologiyaning boshka usullari
asosida er pustida xozir mavjud bulgan yotkiziklar kator yirik stratigrafik birliklar - jins guruxlariga
bulinadi.
Guruxlar - tizimlarga, tizimlar - bulimlarga, bulimlar -kavatlarga, kavatlar esa mintakalarga
bulinadi.
Xar bir bulingan stratigrafik birlik xosil bulish vakti bilan biriktiriladi. Shunda guruxga-era,
tizimga-davr, bulimga -epoxa, kavatga -asr, mintakaga-vakt tugri keladi (6-jadval).
Arxey va proterozoy eralarining davom etgan muddati 2,5 - 3,0 milliard yilni uz ichiga oladi.
Bu eralarning yoshi shunchalik ulkan bulishiga karamay ularning yotkiziklari er yuzasida kichik
maydonlarni egallaydi, chunki shu eralarga mansub bulgan jinslar uta kuchli buzilgan (yorilib,
parchalanib ketgan) yoki katta chukurliklarga joylashgan. Kembriy davrigacha xosil bulgan tog jinslari
xamma kit`alarning tekislik xamda toglik xududlarida uchraydi.
Xozirgi kit`alarning geologik tuzilishiga e`tibor berilsa tog jinslari katlamlari dislokatsiyaga
uchragan, burmalangan, metamorfizatsiyaga uchragan yirik tog ulkalarini xamda kirkimining yukori
kismi deyarli gorizontal va metamorfizatsiyaga uchramagan katta tekisliklarni ajratish mumkin.
Gorizontal yotuvchi jins katlamlari ostida murakkab dislokatsiyaga va metamorfizatsiyaga uchragan er
poydevori joylashgan.
Shunday kilib, er pustining kontinental kismida dislokatsiyaga va metamorfizatsiyaga uchragan
jinslar er kobigini tashkil kilgan va bunday jinslar katta chukurlikda joylashgan xududlarni ajratish
mumkin.
Bunday xolat, burmalanish dislokatsiyalari utmishda xamma erda sungra esa ayrim-
bukiluvchan jins katlamlari mavjud bulgan maydonlarda sodir bulgan.
Shunday kilib, er pustining dastlabki rivojlanish boskichlarida er kobigi egiluvchan jinslardan
tashkil topgan kuchli xarakatchan mintakadan iborat bulgan. Bunday mintaka geosinklinal mintaka deb
yuritila boshlagan.
A.D.Arxangel`skiyning fikricha geosinklinal viloyat deb, odatda dengiz bilan koplangan,
kuchli va turli yunalishda xarakatlanadigan va uzok muddat bukilib katta kalinlikda chukindi xosil