Geologiya uzb



Yüklə 1,01 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə24/38
tarix08.04.2018
ölçüsü1,01 Mb.
#36587
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   38

 

 

51



51

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



24-rasm. 

Turli 

xolatda 

yotgan 

jins 

katlamlarini 

takkoslash 

sxemasi 

a,b - nomuvofik yotish yuzasi; I-III- nomuvofik yuzalari bilan chegaralangan katlamlar. 

 

 

 



 

 

 

 

 

 

 

25-rasm. Tuntarilgan burmaning shartli kirkimi 

Bu usulning kamchiligi shundan iborat va shuning uchun undan boshka usullar bilan birgalikda 

foydalaniladi. 

Paleontologik usul. Bu usul erning geologik tarixi organik xayotning rivojlanishi bilan parallel 

rivojlangan  degan  ilmiy  tushunchaga  asoslanadi.  Shuning  uchun  tog  jinslari  tarkibida  organik 

xayotning izi turli toshga aylanib kolgan xayvon va usimlik koldiklari kurinishida saklanib koladi. 

Geofizik  usullar  tog  jinslari  xar  xil  fizik  xossalarga  (zichlikga,  elektr  karshiligiga, 

radioaktivlikga)  ega  ekanligiga  asoslanadi.  Jinslarning  yoshini  aniklash  uchun  elektro  karotaj  va 



gamma karotaj usullaridan foydalaniladi. 

Elektrokarotaj  usulida  tog  jinslarining  elektr  tokiga  bulgan  solishtirma  karshiligi,  gamma 

karotajda  tabiiy  radioaktivligi  ulchanadi.  Ulchovlar  parmalash  kuduklarida  avtomatik  ishlaydigan 

maxsus  kurilmalar  yordamida  olib  boriladi.  Natijada  karotaj  diagrammalari  chiziladi  va  uni  urganish 

va takkoslash asosida bir xil jins katlamlari aniklanadi va ularni teng yoshda deb kabul kilinadi. 

erning geologik tarixidagi xar bir davr, shu davr uchun xos bulgan turli organizm turlari bilan 

xarakterlanadi. Bunda xar bir davr utgan davrga nisbatan yukori rivojlangan yangi organizm guruxlari 

bilan  fark  kiladi.  Shuning  uchun  tog  jinslarida,  kesimlar  bir-birlaridan  uzok  masofalarda  joylashgan 

bulsa  xam,  bir  xil  organizm  koldiklari  mavjud  bulsa,  ularni  bir  vaktda  xosil  bulgan  deb  xisoblash 

mumkin.  Agar  organik  koldiklar  xar  xil  bulsa,  demak  tog  jinslari  turli  sharoitda  xosil  bulgan.  Bu 

masala fakat tog jinslarining xosil bulish sharoiti aniklangandan sung xal kilinishi mumkin. 

Barcha  toshga  aylanib  kolgan  xayvon  yoki  usimlik  koldiklari  (fauna  va  flora)  orasida 

jinslarning yoshini aniklashga fakat bir gorizont va katlamda uchraydigan, tik kesimda oz va gorizontal 

yuzalarda keng tarkalgan xamda yaxshi saklanib kolgan koldiklar katta axamiyatga ega.  

                                                        



 

 

52



52

  

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 

 

 

26 - rasm. Intruziv va chukindi jinslar orasidagi stratigrafik munosabat 

Magmatik tog jinslarining nisbiy  yoshi, ular bilan chukindi tog jinslari orasidagi munosabatga 

karab aniklanadi. 

Agar magmatik jins intruziyalari chukindi jinslarni kesib utsa shu chukindi jinsga nisbatan yosh 

va uning yuvilgan yuzasiga yotkizilgan chukindi jinslarga nisbatan esa keksa xisoblanadi (26- rasm). 

Tog  jinslarining  mutlak  yoshini  aniklash  ya`ni,  uning  yoshini  vakt  birligi  ichida  ifodalash 

uchun xozirgi vaktda radiologik usullar keng kullaniladi. Radiologik usullarga uran-kurgoshinli, uran-

geliyli kaliy-argonli, rubidiy-strontsiyli, uglerodli va uran-ioniyli usullar kiradi. 

Bu  usullarning  asosiga,  elementlarning  radioaktiv  parchalanishi  doimiy  tezlikda  sodir  bulishi 

va  bu  jarayon  xech  bir  ta`sir  natijasida  uzgarmasligi  asos  kilib  olingan.  Turli  kimyoviy  elementlar 

uchun  bu  tezlik  turlichadir  va  tadkikot  yordamida  aniklanadi.  Odatda  radioaktiv  elementning  yarim 

kismi parchalanib turgun izotop xosil kilgan-yarim parchalanish davri, vakti aniklanadi. 

Xozirgi  vaktda  tog  jinslarining  mutlak  yoshini  aniklashda  kaliy-argonli  usuldan  keng 

foydalanilayapti.  Organizm  va  usimlik  koldiklarini  urganish  va  tarixiy  geologiyaning  boshka  usullari 

asosida  er  pustida  xozir  mavjud  bulgan  yotkiziklar  kator  yirik  stratigrafik  birliklar  -  jins  guruxlariga 

bulinadi. 



Guruxlar  -  tizimlarga,  tizimlar  -  bulimlarga,  bulimlar  -kavatlarga,  kavatlar  esa  mintakalarga 

bulinadi. 

Xar  bir  bulingan  stratigrafik  birlik  xosil  bulish  vakti  bilan  biriktiriladi.  Shunda  guruxga-era, 



tizimga-davr, bulimga -epoxa, kavatga -asr, mintakaga-vakt tugri keladi (6-jadval). 

Arxey va proterozoy eralarining davom etgan muddati 2,5 - 3,0 milliard yilni uz ichiga oladi. 

Bu  eralarning  yoshi  shunchalik  ulkan  bulishiga  karamay  ularning  yotkiziklari  er  yuzasida  kichik 

maydonlarni  egallaydi,  chunki  shu  eralarga  mansub  bulgan  jinslar  uta  kuchli  buzilgan  (yorilib, 

parchalanib ketgan) yoki katta chukurliklarga joylashgan. Kembriy davrigacha xosil bulgan tog jinslari 

xamma kit`alarning tekislik xamda toglik xududlarida uchraydi. 

Xozirgi  kit`alarning  geologik  tuzilishiga  e`tibor  berilsa  tog  jinslari  katlamlari  dislokatsiyaga 

uchragan,  burmalangan,  metamorfizatsiyaga  uchragan  yirik  tog  ulkalarini  xamda  kirkimining  yukori 

kismi  deyarli  gorizontal  va  metamorfizatsiyaga  uchramagan  katta  tekisliklarni  ajratish  mumkin. 

Gorizontal yotuvchi jins katlamlari ostida murakkab dislokatsiyaga va metamorfizatsiyaga uchragan er 

poydevori joylashgan. 

Shunday kilib, er pustining kontinental kismida dislokatsiyaga va metamorfizatsiyaga uchragan 

jinslar  er  kobigini  tashkil  kilgan  va  bunday  jinslar  katta  chukurlikda  joylashgan  xududlarni  ajratish 

mumkin. 


Bunday  xolat,  burmalanish  dislokatsiyalari  utmishda  xamma  erda  sungra  esa  ayrim-

bukiluvchan jins katlamlari mavjud bulgan maydonlarda sodir bulgan. 

Shunday kilib, er pustining dastlabki rivojlanish boskichlarida er kobigi egiluvchan jinslardan 

tashkil topgan kuchli xarakatchan mintakadan iborat bulgan. Bunday mintaka geosinklinal mintaka deb 

yuritila boshlagan. 

A.D.Arxangel`skiyning  fikricha  geosinklinal  viloyat  deb,  odatda  dengiz  bilan  koplangan, 

kuchli  va  turli  yunalishda  xarakatlanadigan  va  uzok  muddat  bukilib  katta  kalinlikda  chukindi  xosil 



Yüklə 1,01 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   38




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə