Geologiya uzb



Yüklə 1,01 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə20/38
tarix08.04.2018
ölçüsü1,01 Mb.
#36587
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   38

 

 

42



42

Markaziy Osiyoda yuzlab xavfli sel sodir buladigan xavzalar mavjud. Bu xavzalarga Turkiston, 

Kurama,  Chotkol,  Fargona,  Oloy,  Darvoza,  Zarafshon,  Xisor  va  boshka  tog  etaklaridan  okib 

chikadigan daryolarning xavzalari kiradi. 

Sel okimlari xalk xujaligiga katta zarar keltirganliklari sababli, ularning oldini olish uchun turli 

agremeliorativ  va  injenerlik  tadbirlari  kullaniladi.  Tog  yonbagrilariga  daraxtlar  utkaziladi,  ularning 

nishabliklari kamaytiriladi yoki injenerlik inshootlari (sel omborlari, tusiklari) kuriladi. 

Daryolarning geologik faoliyati. Daryo eroziyasi. Daryo suvi uzanini va kirgoklarini yuvadi, 

chukurlashtiradi  va  kengaytirib  beradi.  Agar  daryo  suvining  tezligi  katta  bulsa,  u  uz  tagini  jadallik 

bilan yuvadi va tagi buylab katta jins bulaklarini yumalatadi, mayda bulaklarni esa okizadi. Mana shu 

jins bulaklari esa tog jinslarini arralashga, chukurlatib kirkishiga asosiy sabab buladi. 

Daryo  suvlarining  uz  tagini  va  kirgoklarini  yuvish  jadalligi  va  mikdori  vodiyda  tarkalgan  tog 

jinslarining tarkibiga va mustaxkamligiga boglik. Suvlar tog jinslarini  yuvib, kiyalik asoslarini uyadi, 

chukurchalar xosil kiladi va kiyalik mustaxkamligini kamaytiradi, sungra tog jinslari suvga agdariladi. 

Bu tog jinslari parchalanadi va daryo suvlari bilan tashib yuvib ketiladi. 

Daryoning  yukori  okimida  uning  suvi  oz  bulganligi  uchun  tagini  yuvish  tezligi  kichik  buladi. 

Daryo  suvining  mikdori  kup  bulgan  kismlarida  tagini  yuvish  jarayoni  jadal  sur`atlarda  sodir  bulib 

turadi.    Daryoning uz tagini yuvishi uning fakat bir kismidagina doimiy bulmay kuyi okimdan yukori 

okim tomoniga karab uzgarib boradi (rivojlanib boradi). 

Daryo  uzanining  uyilishi  ma`lum  chegaragacha  davom  etadi,  Daryo  uzanining  mana  shu 

chizigini  muvozanat  kesimi  deyiladi  (18-rasm).  Okim  buylab  daryo  uzanining  kiyaligi  (nishabi) 

kamayib  boradi  va  kuyi  okimda  gorizontal  yuza  xolatiga  yakinlashadi.  Kiyalik  kamayishi  bilan  suv 

okimining  tezligi  pasayadi  va  uzanni  chukurlatuvchi  eroziya,  yon  tomonni  yuvuvchi  eroziya  bilan 

almashinadi.  Daryo  olib  kelgan  chukindilarini  (loyka,  kum  va  boshka  jinslarini)  yotkiza  boshlaydi. 

Yon kirgoklarining  yuvilish natijasida, daryo vodiysi kengayib boradi. Bu jarayon ayniksa baxor-yoz 

oylarida  yakkol  kuzga  tashlanadi. Daryo  uzani  tarxda  egri  chizikli  shaklga  ega  buladi.  Uzanining 

kavarik erlarida daryo suvi botik kirgokga yopishib (sikilib) okadi, uni yuvadi va kirgoklarni tik devor 

kurinishiga keltiradi. 

                              



18-rasm. 

Daryo 

vodiysi 

kundalang 

kesimining 

shakllanish 

sxemasi 

I-I vodiyning dastlabki xolati, 2-2 va 3-3 vodiyning sunggi xolatlari, b-dastlabki eroziya bazisi, v-suggi 

boskichdagi eroziya bazisi. 

Kavarik  kirgoklardan  suv  uzoklashib  borgan  sayin  uning  nishabi  kamayib  boradi  va  kumlar 

yotkiziladi. Daryo suvlari tik kirgokga urilishi natijasida, suvlar karama-karshi kirgokga kaytadi va uni 

yuvadi. Natijada daryo uzanining vakt utishi bilan egrilanishi va vodiyning kengligi orta boradi. Daryo 

uzanining buralishi ortib borishi bilan, uning uzunligi ortadi va suv okimi tezligining kamayishiga olib 

keladi.  Okimning  kuchi  bilan  kirgoklarning  yuvilishi  urtasida  muvozanat  xosil  bulsa,  daryo  yon 

kirgoklarini yuvishdan tuxtaydi. Meandralar xosil buladi. 



 

 

43



43

Meridianal  yunalishda  okadigan  daryolar  uzlarining  biron-bir  kirgoklarini  kuchlirok  yuvadi. 

Shimoliy yarim sharda daryolar ung kirgoklarini, janubiy yarim sharda esa chap kirgoklarini yuvadi. 

Bu xodisani suv okimiga erning uz uki atrofida aylanishi ta`siri bilan tushuntiriladi. 



Chukindi  tashish  va  yotkizish.  Daryo  vodiylarining  yotkiziklarida,  allyuviyning  uch  fatsiyasi 

ajratiladi:  uzan  yotkiziklari,  kayir  va  kadimgi  daryo  yotkiziklari. Kayir  yotkiziklari  asosida  uzan 

yotkiziklari  joylashagan  va  ular  kumlardan,  shagallardan,  kumok  tuprok  va  gilli  tuproklardan 

iborat. Eski daryo yotkiziklari tuk rangdagi gilli va kumok tuproklardan tashkil topadi xamda tarkibida 

chuchuk  suvlarda  rivojlanadigan  molyuskalarning  chiganoklari,  usimlik  koldiklari  uchraydi.  Eski 

daryo yotkiziklari odatda kayir yotkiziklari bilan koplangan buladi. 

 

 

 



 

 

 



 

     


Allyuviy  yotkiziklari  uz  tarkibi  va  katta-kichikligiga  karab  vodiyning  turli  kismlarida  bir-

biridan  fark  kiladi.  Tog  daryolarining  uzan  allyuviy  yotkiziklari  odatda  yirik  donali  maxsulotlardan 

(yirik  gulatosh,  shagal,  mayda  shagal),  tekislikda  okadigan  daryolar  yotkiziklari  esa  urta  va  mayda 

donali  maxsulotlardan  (kum,  kumok  tuprok)  tashkil  topadi.  Yirik  va  urta  donali  kirrali  jins  bulaklari 

daryo  suvlari  bilan  yumalatiladi,  bir-birlariga  urilib  ishkalanib  silliklanadi  va  shagallarga  aylanadi.  

Sungra  daryoning  kuyilish  tomoniga  karab  xarakat  kilishi  natijasida  maydalanib  parchalanib  mayda 

shagal  va  kumga  aylanadi.  Daryo  okimining  yukori  kismida  yirik  donali  jinslar,  urta  kismida  urta 

kattalikdagi  jins  donalari  kuyi  kismida  esa  mayda  donali  jins  donalari  konuniy  ravishda  yotkizilgan 

buladi.  Gil  zarralari  esa  daryo  suvlari  bilan  eroziya  bazisi  joylashgan  xavzaga  tashib  keltiriladi  va 

yotkiziladi.  Jins  bulaklari  bilan  bir  katorda  daryolar  dengiz  va  okeanlarga  kup  mikdorda  erigan  tuz 

maxsulotlarini  olib  keladi.  O.A.Alyokinining  xisoblashi  buyicha  daryolar,  okeanlarga  yiliga  3  mlrd 

200 mln. tonna erigan maxsulotlarni keltiradi.  

Ayrim  daryolarning  suvlari  loyka  bilan  tuyingan  buladi.  Masalan,  Amudaryo  Orol  dengiziga 

yiliga  44,8  mln.m

loyka  tashib  keltiradi. Allyuviy  yotkiziklari  odatda  yaxshi  saralangan  va  kiya 



katlamlangan  buladi. Daryoning  dengizga  kuyilish  erida  loyka  maxsulotlari  yotkiziladi  va  del`talar 

xosil  buladi.  Kurgokchil  iklimli  tumanlarda  daryolar  tog  etaklaridan  tog  oldi  va  tog  oraligi 

tekisliklariga  chikkan  erlarida  uz  suvlarini  butunlay  yukotib  kuruk  del`talarni  (Sox,  Murgob, 

Zarafshon,Kashkadaryo)  xosil  kiladi.  Daryo  vodiysining  shakllanishi  bir  necha  un,  yuz  ming  yillar 

davom etadi va bir necha boskichda sodir buladi. 

1.  Chukurlatuvchi  eroziya  boskichi.  Bu  boskichda  daryo  suvlari  tub  jinslarni  yoki  uz 

yotkiziklarini  yuvadi  va  uz  uzanini  chukurlatadi  (uyadi).  Bu  jarayon  daryo  vodiysi  rivojlanishining 

boshlangich  davrlarida  sodir  buladi  va  kuyiladigan  xavza  satxigacha  uyishga  intiladi.  Vodiy 

chukurlashib  borgan  sari  uning  kiyaligi  kamayib  boradi,  okimning  tezligi  va  uyish  jadalligi  xam 

kamayib boradi. Daryo esa asta-sekin muvozanat kesimini egallab boradi. 

2.  Yonlama  eroziya  boskichi.  Bu  boskichda  chukurlatuvchi  eroziya  urnini  yonlama  eroziya 

egallaydi  va  vodiy  "U"  shakliga  ega  buladi.  Daryo  esa  vodiyning  keng  asosi  buylab  uzun  tor 

tasmasimon shaklda egilib xarakat kiladi va chukindilarini (allyuviy) yotkiza-boshlaydi. 



Yüklə 1,01 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   38




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə