42
42
Markaziy Osiyoda yuzlab xavfli sel sodir buladigan xavzalar mavjud. Bu xavzalarga Turkiston,
Kurama, Chotkol, Fargona, Oloy, Darvoza, Zarafshon, Xisor va boshka tog etaklaridan okib
chikadigan daryolarning xavzalari kiradi.
Sel okimlari xalk xujaligiga katta zarar keltirganliklari sababli, ularning oldini olish uchun turli
agremeliorativ va injenerlik tadbirlari kullaniladi. Tog yonbagrilariga daraxtlar utkaziladi, ularning
nishabliklari kamaytiriladi yoki injenerlik inshootlari (sel omborlari, tusiklari) kuriladi.
Daryolarning geologik faoliyati. Daryo eroziyasi. Daryo suvi uzanini va kirgoklarini yuvadi,
chukurlashtiradi va kengaytirib beradi. Agar daryo suvining tezligi katta bulsa, u uz tagini jadallik
bilan yuvadi va tagi buylab katta jins bulaklarini yumalatadi, mayda bulaklarni esa okizadi. Mana shu
jins bulaklari esa tog jinslarini arralashga, chukurlatib kirkishiga asosiy sabab buladi.
Daryo suvlarining uz tagini va kirgoklarini yuvish jadalligi va mikdori vodiyda tarkalgan tog
jinslarining tarkibiga va mustaxkamligiga boglik. Suvlar tog jinslarini yuvib, kiyalik asoslarini uyadi,
chukurchalar xosil kiladi va kiyalik mustaxkamligini kamaytiradi, sungra tog jinslari suvga agdariladi.
Bu tog jinslari parchalanadi va daryo suvlari bilan tashib yuvib ketiladi.
Daryoning yukori okimida uning suvi oz bulganligi uchun tagini yuvish tezligi kichik buladi.
Daryo suvining mikdori kup bulgan kismlarida tagini yuvish jarayoni jadal sur`atlarda sodir bulib
turadi. Daryoning uz tagini yuvishi uning fakat bir kismidagina doimiy bulmay kuyi okimdan yukori
okim tomoniga karab uzgarib boradi (rivojlanib boradi).
Daryo uzanining uyilishi ma`lum chegaragacha davom etadi, Daryo uzanining mana shu
chizigini muvozanat kesimi deyiladi (18-rasm). Okim buylab daryo uzanining kiyaligi (nishabi)
kamayib boradi va kuyi okimda gorizontal yuza xolatiga yakinlashadi. Kiyalik kamayishi bilan suv
okimining tezligi pasayadi va uzanni chukurlatuvchi eroziya, yon tomonni yuvuvchi eroziya bilan
almashinadi. Daryo olib kelgan chukindilarini (loyka, kum va boshka jinslarini) yotkiza boshlaydi.
Yon kirgoklarining yuvilish natijasida, daryo vodiysi kengayib boradi. Bu jarayon ayniksa baxor-yoz
oylarida yakkol kuzga tashlanadi. Daryo uzani tarxda egri chizikli shaklga ega buladi. Uzanining
kavarik erlarida daryo suvi botik kirgokga yopishib (sikilib) okadi, uni yuvadi va kirgoklarni tik devor
kurinishiga keltiradi.
18-rasm.
Daryo
vodiysi
kundalang
kesimining
shakllanish
sxemasi
I-I vodiyning dastlabki xolati, 2-2 va 3-3 vodiyning sunggi xolatlari, b-dastlabki eroziya bazisi, v-suggi
boskichdagi eroziya bazisi.
Kavarik kirgoklardan suv uzoklashib borgan sayin uning nishabi kamayib boradi va kumlar
yotkiziladi. Daryo suvlari tik kirgokga urilishi natijasida, suvlar karama-karshi kirgokga kaytadi va uni
yuvadi. Natijada daryo uzanining vakt utishi bilan egrilanishi va vodiyning kengligi orta boradi. Daryo
uzanining buralishi ortib borishi bilan, uning uzunligi ortadi va suv okimi tezligining kamayishiga olib
keladi. Okimning kuchi bilan kirgoklarning yuvilishi urtasida muvozanat xosil bulsa, daryo yon
kirgoklarini yuvishdan tuxtaydi. Meandralar xosil buladi.
43
43
Meridianal yunalishda okadigan daryolar uzlarining biron-bir kirgoklarini kuchlirok yuvadi.
Shimoliy yarim sharda daryolar ung kirgoklarini, janubiy yarim sharda esa chap kirgoklarini yuvadi.
Bu xodisani suv okimiga erning uz uki atrofida aylanishi ta`siri bilan tushuntiriladi.
Chukindi tashish va yotkizish. Daryo vodiylarining yotkiziklarida,
allyuviyning uch fatsiyasi
ajratiladi: uzan yotkiziklari, kayir va kadimgi daryo yotkiziklari. Kayir yotkiziklari asosida uzan
yotkiziklari joylashagan va ular kumlardan, shagallardan, kumok tuprok va gilli tuproklardan
iborat. Eski daryo yotkiziklari tuk rangdagi gilli va kumok tuproklardan tashkil topadi xamda tarkibida
chuchuk suvlarda rivojlanadigan molyuskalarning chiganoklari, usimlik koldiklari uchraydi. Eski
daryo yotkiziklari odatda kayir yotkiziklari bilan koplangan buladi.
Allyuviy yotkiziklari uz tarkibi va katta-kichikligiga karab vodiyning turli kismlarida bir-
biridan fark kiladi. Tog daryolarining uzan allyuviy yotkiziklari odatda yirik donali maxsulotlardan
(yirik gulatosh, shagal, mayda shagal), tekislikda okadigan daryolar yotkiziklari esa urta va mayda
donali maxsulotlardan (kum, kumok tuprok) tashkil topadi. Yirik va urta donali kirrali jins bulaklari
daryo suvlari bilan yumalatiladi, bir-birlariga urilib ishkalanib silliklanadi va shagallarga aylanadi.
Sungra daryoning kuyilish tomoniga karab xarakat kilishi natijasida maydalanib parchalanib mayda
shagal va kumga aylanadi. Daryo okimining yukori kismida yirik donali jinslar, urta kismida urta
kattalikdagi jins donalari kuyi kismida esa mayda donali jins donalari konuniy ravishda yotkizilgan
buladi. Gil zarralari esa daryo suvlari bilan eroziya bazisi joylashgan xavzaga tashib keltiriladi va
yotkiziladi. Jins bulaklari bilan bir katorda daryolar dengiz va okeanlarga kup mikdorda erigan tuz
maxsulotlarini olib keladi. O.A.Alyokinining xisoblashi buyicha daryolar, okeanlarga yiliga 3 mlrd
200 mln. tonna erigan maxsulotlarni keltiradi.
Ayrim daryolarning suvlari loyka bilan tuyingan buladi. Masalan, Amudaryo Orol dengiziga
yiliga 44,8 mln.m
3
loyka tashib keltiradi. Allyuviy yotkiziklari odatda yaxshi saralangan va kiya
katlamlangan buladi. Daryoning dengizga kuyilish erida loyka maxsulotlari yotkiziladi va del`talar
xosil buladi. Kurgokchil iklimli tumanlarda daryolar tog etaklaridan tog oldi va tog oraligi
tekisliklariga chikkan erlarida uz suvlarini butunlay yukotib kuruk del`talarni (Sox, Murgob,
Zarafshon,Kashkadaryo) xosil kiladi. Daryo vodiysining shakllanishi bir necha un, yuz ming yillar
davom etadi va bir necha boskichda sodir buladi.
1. Chukurlatuvchi eroziya boskichi. Bu boskichda daryo suvlari tub jinslarni yoki uz
yotkiziklarini yuvadi va uz uzanini chukurlatadi (uyadi). Bu jarayon daryo vodiysi rivojlanishining
boshlangich davrlarida sodir buladi va kuyiladigan xavza satxigacha uyishga intiladi. Vodiy
chukurlashib borgan sari uning kiyaligi kamayib boradi, okimning tezligi va uyish jadalligi xam
kamayib boradi. Daryo esa asta-sekin muvozanat kesimini egallab boradi.
2. Yonlama eroziya boskichi. Bu boskichda chukurlatuvchi eroziya urnini yonlama eroziya
egallaydi va vodiy "U" shakliga ega buladi. Daryo esa vodiyning keng asosi buylab uzun tor
tasmasimon shaklda egilib xarakat kiladi va chukindilarini (allyuviy) yotkiza-boshlaydi.