40
40
16
b
-rasm. Barxanning ustidan kurinishi, uning kesuvchi katlamlanishi
16 - rasm. Barxanlar
Shunday kilib, shamolning xarakati natijasida turli shakldagi kum uyumlari xosil buladi va juda
katta maydonlarni koplaydi. Bunday maydonlar Uzbekiston, Turkmaniston va Kozogiston
respublikalarining juda katta maydonlarini tashkil kiladi (Korakum, Kizilkum, Muyunkum saxrolari).
Shamol keltirgan yotkiziklarni eol yotkiziklari deyiladi. Bu jinslar yotish xolati buyicha
kirkimda kiyshik katlamli, yotik linzasimon, gorizontal katlam shakllari kurinishini xosil kilib yotadi.
Shamolning faoliyati xalk xujaligiga katta zarar etkazadi, xarakatlanuvchi kumlar ta`sirida
xosildor erlarni, imorat va inshootlarni kum bosishi mumkin. Kuchma kumlarni mustaxkamlash uchun
ildiz tizimi kup va chukurga ketadigan ut va daraxtlar ekiladi. Kumning xarakat yuliga sun`iy tusiklar
kuyilishi mumkin. Ayrim xollarda esa xarakatlanuvchi kumlarga kotib koluvchi eritmalar shimdirilib
mustaxkamlanadi.
3-Mavzu. er yuzasidagi okar suvlarning geologik faoliyati
Delyuvial jarayonlar. Bu jarayonlar ayniksa tepalik, jarliklar va daryo vodiylarining
yonbagirlarida keng kulamda namoyon buladi. Yotik yuzalarga yoggan yomgir yoki erigan korlar
nurashdan parchalangan mayda zarrali jinslarni yupka parda kurinishida tuyintiradi. Tuyingan parda uz
ogirligi ta`sirida yuza buylab xarakat kiladi. Ogirlashgan suv pardasi bilan xarakat kilayotgan jins
zarrachalari kiyalikning pastki tekis va yotik erlariga yotkiziladi. Bu jarayon kup marta kaytalanadi va
kiyaliklarning ostki kismlarida delyuvial shleyfni xosil kiladi. Shleyfning kiyaligi shunchalik kichik
buladiki, unda yomgir suvi okimlari ogirlik kuchini engib xarakat kila olmaydi.
Yomgir suvlarining kuchi juda kichik bulganligi uchun ular fakat nurashdan xosil bulgan juda
mayda zarralarni yuvadi. Shuning uchun delyuvial jinslar odatda kumok tuprok va gilli tuproklardan
tashkil topadi. Ayrim xollarda ularning tarkibida kiyaliklardan dumalangan (surilgan) yirik jins
bulaklari xam uchrashi mumkin.
17- rasm. Delyuvial yotkiziklar xosil bulishining sxemasi. 1.Kiyalikning birlamchi yuzasi; 2
va 3-kiyalikning keyingi xolatlari; 4. Yuvilish natijasida tekislangan yuza; a,b,v-delyuvial yotkiziklar.
Jarliklarning xosil bulishi. Tog jinslarining vaktincha xosil buladigan okimlar bilan yuvilishi
erlarning uyilishiga olib keladi. Yomgir yogishi kaytalanishi bilan vodiy yonbagridagi uyilmaning
chukurligi ortib boradi va kiyalik buyicha yukoriga va pastga usib boradi. Uyilma balandlikning
yukorisiga etgandan sung tik devor xosil buladi va yigilgan suvlar sharshara kurinishida okib tusha
boshlaydi. Natijada yuvilish tezlashadi va uyilma urnida jarlik xosil buladi.
Jarliklarning uz tagini yuvishi eroziya bazisigacha davom etadi. Jarlikning kuyi kismidagi eng
pastki satxi yoki jarlik daryoga, kullarga kuyilsa ularning satxi jarlikning eroziya bazisi
xisoblanadi. Jarlikning yukori kismlari shu xududdagi eng baland satxga etganda, undan okadigan
suvning mikdori ortmay kuyadi va jarlik usishdan tuxtaydi. Jarlik usishdan tuxtagandan sung uning
kundalang kesimi tekis yotik shaklga esa buladi, ya`ni jarlik muvozanat kesim shakliga ega buladi,
jarlik esa soyga aylanadi.
Jarliklar ayniksa Uzbekiston, Tojikiston, Turkmaniston, Kirgizistonning tog oldi xududlarida
kuchli va keng kulamda rivojlangan.
Jarliklarning rivojlanishi xalk xujaligiga katta zarar etkazganliklari uchun ularni oldini olish
maksadida jarlik xosil bulgan yoki bulishi mumkin bulgan erlarda daraxtlar utkaziladi va suv
okimining tezligini kamaytirish uchun turli xil tusiklar kuriladi.
41
41
Sel okimlari. Jarlik erlarda kuzatiladigan eroziya jarayoni, toglik tumanlarda joylashgan soylar
va daryolarda yana xam katta kuch bilan jadal rivojlanadi. Chunki bunday erlarda baxor oylarida jala
yomgirlari bulgan va kor jadallik bilan erigan davrlarda, tarkibi katta xajmda maydalangan jinslar bilan
tuyingan, katta kuchli okim xosil buladi va xarakat kiladi. Bu okimlar tarkibidagi parchalangan jins
bulaklari xisobiga katta erozion ish bajaradi.
Okimlar tog oldi tekisliklariga chikishi bilan kup sonli shaxobchalarga bulinadi.
Shaxobchalarga tarmoklanish va kup mikdordagi suvning er ostiga shimilishi orkasida tashib
keltirilgan jins bulaklari tog oldi tekisliklariga konus shaklida yoyilib yotkiziladi. Yotkiziklarning
bunday shaklda yoyilib yotkizilishini-tashilish konusi deb ataladi. Yomgir kup bulmagan yoki kor asta
sekin erigan vaktlarda okim kuchi oz va tashiluvchi jins bulaklarining kattaligi maydarok buladi va
tashilish konusida ilgari yotkizilgan yirik jins bulaklari ustida mayda jins bulaklari yotkiziladi. Shunga
kura geologik kesimda yirik donali jins katlamlari bilan mayda donali jins katlamlari almashinib
turadi. Yotkizilgan jins parchalari yaxshi saralanmagan va silliklanmagan buladi, chunki bu jins
bulaklarining bosib utgan yuli anchagina kiska. Bu chukindi yotkiziklarni-prolyuviy deb yuritiladi.
Ayrim toglik va togoldi xududlarda, daryo va soy vodiylarida tarkalgan tog jinslaridan kup
mikdorda parchalangan jins bulaklari yigilishi va tez xarakat kilishi uchun sharoit mavjud bulsa, xosil
bulgan okimlar-sel okimlari xususiyatiga ega buladi.
Sel okimi deb, kiska muddat ichida (un minutlardan 2-3 soatgacha) katta tezlikda xarakat
kiluvchi, tarkibi juda kup mikdorda jins bulaklari bilan tuyingan (60-75%) va katta buzish kuchiga ega
bulgan pul`satsion uzilib xarakatlanuvchi okimga aytiladi.
Sel okimi uni tashkil kilgan kattik maxsulotning tarkibiga kura loyka okimi, tosh-loyka okimi,
suv-tosh okimi va suv-kum okimi turlariga bulinadi. Keyingi yillarda birinchi uch turdagi okimni
strukturali (boglangan) va turbulent okim turlariga bulib urganiladi.
Strukturali okimning asosiy kismini gill (10-30%) va chang zarralari tashkil kiladi.
S.M.Fleyshmanning fikricha suv jins zarralari atrofida adsorbtsion pardalar kurinishida uchraydi yoki
govaklar orasida kisilgan buladi. Shunday kilib strukturali sel yumshok plastik muxit xolatida
namoyon bulib va kattik jinslar bilan birga, mustakil xarakat kiladi. Strukturali sellar kolloid zarralari
orasidagi juda katta boglanish kuchi xisobiga,uz tarkibida katta xajmdagi xarsangtoshlarni tashish,
okizish kobiliyatiga egadirlar.
Agar okimning tezligi keskin kamaysa xarakatlanayotgan massaning xammasi suvini
ajratmasdan, maxsulotlar esa saralanmay, tartibsiz shu erning uziga yotkiziladi. Sel okimi yotkiziklari
dunglik va tulkinsimon turli kurinishdagi rel`efni xosil kiladi. Xarakatdan tuxtagan sel okimlari kup
xollarda suv uzanini yopib kuyadi. Suv okimi esa yangi uzan buylab okadi. Sel okimining ta`siridan
kirgoklarini, uzanini uzgartiradi va kup xollarda xalk xujaligiga katta zarar etkazadi. Sel ta`siridan
kupriklar tugonlar, gidroelektrostantsiyalar, irrigatsion inshootlar, temir yullar va x.k.. buziladi. Sel
massasining shakllanishi odatda uzok muddat, bir necha yillar davom etadi. Strukturali sel okimlari gil,
mergel, slanets va lyossimon gilli tuproklardan tashkil topgan va nurash natijasida kup mikdorda
mayda zarrali maxsulot tuplanadigan soy va daryo vodiylarida paydo buladi.
Bu maxsulot uzok muddat maydalab yoggan yomgirdan tuyinadi, shishadi va gil emul`siyasini
xosil kiladi. Tusatdan jala yogishi bilan loy emul`siyasi tik, usimliklar bilan mustaxkamlanmagan yuza
buylab juda katta tezlik bilan xarakat kiladi va uz yulida yangi nurash maxsulotlari, ayrim xollarda esa
yirik xarsangtoshlar bilan boyib boradi. Kuyuk massa tarkibida yirik xarsangtoshlar muallak xolda
joylashadi va shu massa bilan birga tartibsiz xarakat kiladi. Xarsangtoshlarning urilishi natijasida
gumburlash sodir buladi. Agar xodisa surilish, agdarilish, tukilmalar mavjud bulgan erlarda sodir bulsa
sellar yanada xalokatli tusda buladi.