Geologiya uzb



Yüklə 1,01 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə19/38
tarix08.04.2018
ölçüsü1,01 Mb.
#36587
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   38

 

 

40



40

 

16



b

 -rasm. Barxanning ustidan kurinishi, uning kesuvchi katlamlanishi 



16 - rasm. Barxanlar 

 

Shunday kilib, shamolning xarakati natijasida turli shakldagi kum uyumlari xosil buladi va juda 



katta  maydonlarni  koplaydi.  Bunday  maydonlar  Uzbekiston,  Turkmaniston  va  Kozogiston 

respublikalarining juda katta maydonlarini tashkil kiladi (Korakum, Kizilkum, Muyunkum saxrolari). 

Shamol  keltirgan  yotkiziklarni  eol  yotkiziklari  deyiladi.  Bu  jinslar  yotish  xolati  buyicha 

kirkimda kiyshik katlamli, yotik linzasimon, gorizontal katlam shakllari kurinishini xosil kilib yotadi. 

Shamolning  faoliyati  xalk  xujaligiga  katta  zarar  etkazadi,  xarakatlanuvchi  kumlar  ta`sirida 

xosildor erlarni, imorat va inshootlarni kum bosishi mumkin. Kuchma kumlarni mustaxkamlash uchun 

ildiz tizimi kup va chukurga ketadigan ut va daraxtlar ekiladi. Kumning xarakat yuliga sun`iy tusiklar 

kuyilishi  mumkin.  Ayrim  xollarda  esa  xarakatlanuvchi  kumlarga  kotib  koluvchi  eritmalar  shimdirilib 

mustaxkamlanadi. 

 

3-Mavzu. er yuzasidagi okar suvlarning geologik faoliyati

 

Delyuvial  jarayonlar.  Bu  jarayonlar  ayniksa  tepalik,  jarliklar  va  daryo  vodiylarining 

yonbagirlarida  keng  kulamda  namoyon  buladi.  Yotik  yuzalarga  yoggan  yomgir  yoki  erigan  korlar 

nurashdan parchalangan mayda zarrali jinslarni yupka parda kurinishida tuyintiradi. Tuyingan parda uz 

ogirligi  ta`sirida  yuza  buylab  xarakat  kiladi.  Ogirlashgan  suv  pardasi  bilan  xarakat  kilayotgan  jins 

zarrachalari kiyalikning pastki tekis va yotik erlariga yotkiziladi. Bu jarayon kup marta kaytalanadi va 

kiyaliklarning  ostki  kismlarida  delyuvial  shleyfni  xosil  kiladi.  Shleyfning  kiyaligi  shunchalik  kichik 

buladiki, unda yomgir suvi okimlari ogirlik kuchini engib xarakat kila olmaydi. 

Yomgir suvlarining kuchi juda kichik bulganligi uchun ular fakat nurashdan xosil bulgan juda 

mayda  zarralarni  yuvadi.  Shuning  uchun  delyuvial  jinslar  odatda  kumok  tuprok  va  gilli  tuproklardan 

tashkil  topadi.  Ayrim  xollarda  ularning  tarkibida  kiyaliklardan  dumalangan  (surilgan)  yirik  jins 

bulaklari xam uchrashi mumkin.  

 

                                        



17- rasm. Delyuvial yotkiziklar xosil bulishining sxemasi. 1.Kiyalikning birlamchi yuzasi; 2 

va 3-kiyalikning keyingi xolatlari; 4. Yuvilish natijasida tekislangan yuza; a,b,v-delyuvial yotkiziklar. 



Jarliklarning xosil bulishi. Tog jinslarining vaktincha xosil buladigan okimlar bilan yuvilishi 

erlarning  uyilishiga  olib  keladi.  Yomgir  yogishi  kaytalanishi  bilan  vodiy  yonbagridagi  uyilmaning 

chukurligi  ortib  boradi  va  kiyalik  buyicha  yukoriga  va  pastga  usib  boradi.  Uyilma  balandlikning 

yukorisiga  etgandan  sung  tik  devor  xosil  buladi  va  yigilgan  suvlar  sharshara  kurinishida  okib  tusha 

boshlaydi. Natijada yuvilish tezlashadi va uyilma urnida jarlik xosil buladi. 

Jarliklarning uz tagini yuvishi eroziya bazisigacha davom etadi. Jarlikning kuyi kismidagi eng 

pastki  satxi  yoki  jarlik  daryoga,  kullarga  kuyilsa  ularning  satxi  jarlikning  eroziya  bazisi 

xisoblanadi. Jarlikning  yukori  kismlari  shu  xududdagi  eng  baland  satxga  etganda,  undan  okadigan 

suvning  mikdori  ortmay  kuyadi  va  jarlik  usishdan  tuxtaydi.  Jarlik  usishdan  tuxtagandan  sung  uning 

kundalang  kesimi  tekis  yotik  shaklga  esa  buladi,  ya`ni  jarlik  muvozanat  kesim  shakliga  ega  buladi, 

jarlik esa soyga aylanadi. 

Jarliklar  ayniksa  Uzbekiston,  Tojikiston,  Turkmaniston,  Kirgizistonning  tog  oldi  xududlarida 

kuchli va keng kulamda rivojlangan. 

Jarliklarning  rivojlanishi  xalk  xujaligiga  katta  zarar  etkazganliklari  uchun  ularni  oldini  olish 

maksadida  jarlik  xosil  bulgan  yoki  bulishi  mumkin  bulgan  erlarda  daraxtlar  utkaziladi  va  suv 

okimining tezligini kamaytirish uchun turli xil tusiklar kuriladi.  




 

 

41



41

Sel okimlari. Jarlik erlarda kuzatiladigan eroziya jarayoni, toglik tumanlarda joylashgan soylar 

va daryolarda yana xam katta kuch bilan jadal rivojlanadi. Chunki bunday erlarda baxor oylarida jala 

yomgirlari bulgan va kor jadallik bilan erigan davrlarda, tarkibi katta xajmda maydalangan jinslar bilan 

tuyingan,  katta  kuchli  okim  xosil  buladi  va  xarakat  kiladi.  Bu  okimlar  tarkibidagi  parchalangan  jins 

bulaklari xisobiga katta erozion ish bajaradi. 

Okimlar  tog  oldi  tekisliklariga  chikishi  bilan  kup  sonli  shaxobchalarga  bulinadi. 

Shaxobchalarga  tarmoklanish  va  kup  mikdordagi  suvning  er  ostiga  shimilishi  orkasida  tashib 

keltirilgan  jins  bulaklari  tog  oldi  tekisliklariga  konus  shaklida  yoyilib  yotkiziladi.  Yotkiziklarning 

bunday shaklda yoyilib yotkizilishini-tashilish konusi deb ataladi. Yomgir kup bulmagan yoki kor asta 

sekin  erigan  vaktlarda  okim  kuchi  oz  va  tashiluvchi  jins  bulaklarining  kattaligi  maydarok  buladi  va 

tashilish konusida ilgari yotkizilgan yirik jins bulaklari ustida mayda jins bulaklari yotkiziladi. Shunga 

kura  geologik  kesimda  yirik  donali  jins  katlamlari  bilan  mayda  donali  jins  katlamlari  almashinib 

turadi.  Yotkizilgan  jins  parchalari  yaxshi  saralanmagan  va  silliklanmagan  buladi,  chunki  bu  jins 

bulaklarining bosib utgan yuli anchagina kiska. Bu chukindi yotkiziklarni-prolyuviy deb yuritiladi. 

Ayrim  toglik  va  togoldi  xududlarda,  daryo  va  soy  vodiylarida  tarkalgan  tog  jinslaridan  kup 

mikdorda parchalangan jins bulaklari yigilishi va tez xarakat kilishi uchun sharoit mavjud bulsa, xosil 

bulgan okimlar-sel okimlari xususiyatiga ega buladi. 

Sel  okimi  deb,  kiska  muddat  ichida  (un  minutlardan  2-3  soatgacha)  katta  tezlikda  xarakat 

kiluvchi, tarkibi juda kup mikdorda jins bulaklari bilan tuyingan (60-75%) va katta buzish kuchiga ega 

bulgan pul`satsion uzilib xarakatlanuvchi okimga aytiladi. 

Sel  okimi  uni  tashkil  kilgan  kattik  maxsulotning  tarkibiga  kura  loyka  okimi,  tosh-loyka  okimi, 

suv-tosh  okimi  va  suv-kum  okimi  turlariga  bulinadi.  Keyingi  yillarda  birinchi  uch  turdagi  okimni 

strukturali (boglangan) va turbulent okim turlariga bulib urganiladi. 

Strukturali  okimning  asosiy  kismini  gill  (10-30%)  va  chang  zarralari  tashkil  kiladi. 

S.M.Fleyshmanning fikricha suv jins zarralari atrofida adsorbtsion pardalar kurinishida uchraydi  yoki 

govaklar  orasida  kisilgan  buladi.  Shunday  kilib  strukturali  sel  yumshok  plastik  muxit  xolatida 

namoyon bulib va kattik jinslar bilan birga, mustakil xarakat kiladi. Strukturali sellar kolloid zarralari 

orasidagi  juda  katta  boglanish  kuchi  xisobiga,uz  tarkibida  katta  xajmdagi  xarsangtoshlarni  tashish, 

okizish kobiliyatiga egadirlar. 

Agar  okimning  tezligi  keskin  kamaysa  xarakatlanayotgan  massaning  xammasi  suvini 

ajratmasdan, maxsulotlar esa saralanmay, tartibsiz shu erning uziga yotkiziladi. Sel okimi yotkiziklari 

dunglik  va  tulkinsimon  turli  kurinishdagi  rel`efni  xosil  kiladi. Xarakatdan  tuxtagan  sel  okimlari  kup 

xollarda  suv  uzanini  yopib  kuyadi.  Suv  okimi  esa  yangi  uzan  buylab  okadi.  Sel  okimining  ta`siridan 

kirgoklarini,  uzanini  uzgartiradi  va  kup  xollarda  xalk  xujaligiga  katta  zarar  etkazadi.  Sel  ta`siridan 

kupriklar  tugonlar,  gidroelektrostantsiyalar,  irrigatsion  inshootlar,  temir  yullar  va  x.k..  buziladi. Sel 

massasining shakllanishi odatda uzok muddat, bir necha yillar davom etadi. Strukturali sel okimlari gil, 

mergel,  slanets  va  lyossimon  gilli  tuproklardan  tashkil  topgan  va  nurash  natijasida  kup  mikdorda 

mayda zarrali maxsulot tuplanadigan soy va daryo vodiylarida paydo buladi. 

Bu maxsulot uzok muddat maydalab yoggan yomgirdan tuyinadi, shishadi va gil emul`siyasini 

xosil kiladi. Tusatdan jala yogishi bilan loy emul`siyasi tik, usimliklar bilan mustaxkamlanmagan yuza 

buylab juda katta tezlik bilan xarakat kiladi va uz yulida yangi nurash maxsulotlari, ayrim xollarda esa 

yirik  xarsangtoshlar  bilan  boyib  boradi.  Kuyuk  massa  tarkibida  yirik  xarsangtoshlar  muallak  xolda 

joylashadi  va  shu  massa  bilan  birga  tartibsiz  xarakat  kiladi.  Xarsangtoshlarning  urilishi  natijasida 

gumburlash sodir buladi. Agar xodisa surilish, agdarilish, tukilmalar mavjud bulgan erlarda sodir bulsa 

sellar yanada xalokatli tusda buladi. 




Yüklə 1,01 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   38




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə