31
31
Katlamlarning uzaro yotish munosabatini aniklash uchun ularning fazodagi joylanish xolatini
tiklab olish kerak yoki katlamning yotish elementlarini yotish burchagi, yotish va chuzilish
yunalishlarining burchaklarini aniklash kerak.
Katlam yuzasida joylashgan xar kanday gorizontal chizik, chuzilish chizigi deyiladi.
Katlamning chuzilishi deb chuzilish chizigining azimutiga aytiladi (9-rasm).
Katlam yuzasida yotgan va katlamning eng katta kiyalik tomon yunalgan chizik, yotish chizigi
deyiladi. Katlamning yotishini, yotish chizigining azimuti kursatadi.
Yotish burchagi deb, katlamlanish yuzasi bilan xar kanday gorizontal yuza tekislik orasidagi
burchakka aytiladi.
Bu yotish elementlari tog kompasi yordamida aniklanadi. Yukorida aytib utilganidek tektonik
buzilishlar-burmalangan va uzilgan kurinishda buladi.
Tog jinslarining burmalar shaklida yotishi. Geosiklinal xududlarning kichik bir kismlarida
tog jinsi katlamlarining gorizontal yuza buylab sikilishi natijasida burmalanish xodisasi ruy beradi.
Bu vaktda katlamlarning birlamchi yotish xolati tulkinsimon bukiladi va katlamlar uzilmaydi.
Bu xodisalar er pustining xaddan ziyod bukilgan va maksimal darajada egilgan mintakalarida
kuzatiladi. Burmalarning xosil bulishi, sekin ta`sir kiluvchi bosim ta`siri ostida buladigan plastik
deformatsiyalari bilan boglik.
Eng oddiy va keng tarkalgan burmalarda antiklinal va sinklinal burma shakllari ajratiladi.
10-rasm. Antiklinal shaklidagi burma
11-rasm. Burma elementlari
(L.F.Kratkovskiy fotosi)
12-rasm. Oddiy burma shakllari
a-antiklinal; b-sinklinal
aa-antiklinalning kulfi; bb-sinklinalning kulfi; v-burmaning balandligi; g-antiklinal va
sinklinalning kengligi; ee-kanotlarga parallel kesishgan yuzalarning nazariy chizigi;
-burma
burchagi; 1,2,3,4 - burma kanotlaridagi katlamlarning bukilish nuktasi
Antiklinal deb kavarik tomoni bilan yukoriga karagan katlamlari karama-karshi tomonga karab
yotgan burmalarga aytiladi (10-rasm).
Bu burmaning yadrosida eng kadimiy jinslar yotadi. Sinklinal deb kavarik tomoni bilan pastga
karagan, katlamlarning yotishi bir tomonga yunalgan, uzagida eng yosh jinslar joylashgan burmalarga
aytiladi. Burmalarning yon tomonlari uning kanotlari deyiladi. Antiklinal va sinklinal kanotlarining
tutashtiruvchi egilish chizigiga uning kulfi deyiladi. Burmani ikki kismga buladigan tasavvurdagi
yuzani uk tekisligi deyiladi. Burmaning kengligi er yuzasi bilan kesilgan satxdagi kanotlar orasidagi
masofaga aytiladi. Burmaning balandligini uning bukilgan eridan er yuzasigacha bulgan masofa
kursatadi (11-rasm).
Tog jinslarining uzilma shaklida yotishlari (uzilmali buzilishlar). Tektonik jarayonlar
natijasida shunchalik katta kuchlanish xosil buladiki tog jinslarining deformatsiyalanish kobiliyati
yukolib, katlamlarda uzilish paydo buladi. Katlamlar uzilishi va sinishi natijasida uz joyini uzgartiradi
(13-rasm).
32
32
Uzilmalarning eng oddiy kurinishi er pustida keng tarkalgan yoriklar xisoblanadi. Yoriklar
ochilganligi darajasiga karab berk, yopik va ochik yoriklarga bulinadi. Berk yoriklar (tolasimon)
odatda kuzga kurinmaydi lekin tog jinslarini parchalaganimizda aniklashimiz mumkin.
Yopik yoriklar oddiy kuz bilan kurinadi va kuzga kurinarli darajada ochilmagan buladi oddatda
ikkilamchi yopik yoriklar minerallar (gips, kal`tsit) va boshkalar bilan tuldirilgan buladi.
Ochik yoriklar ikkilamchi minerallar bilan tuldirilmagan, lekin bu ochilish doimo jinslarning
siljishi xisobiga bulmaydi. Bunday yoriklar nurash jarayoni natijasida xam xosil buladi.
eriklarning kattaliklari buyicha xam bir-biridan ajratiladi. Xosil bulishi (genezisi) buyicha
yoriklar tektonik va tektonik bulmagan yoriklarga bulinadi. Tektonik bulmagan yoriklarga jins xosil
bulishi jarayonida xosil bulgan yoriklar, katlamlanish, nurash, agdarilish, surilish jarayonlaridan xosil
bulgan yoriklar kiradi.
Tektonik yoriklar odatda bir tomonga yoki bir necha tomonga doimo yunalgan buladi. Bu
yoriklar fakat bir xil tog jinslarining katlamlarini kesib utmay, balki turli-yoshga va tarkibga ega
bulgan katta-katta jins katlamlarini kesib utib, ularni ayrim bloklarga buladi.
Ayrim tektonik yoriklar er pustining dastlabki rivojlanish boskichlarida xosil buladi va er
pustini kesib utib mantiya ichkarisigacha davom etadi. Bu katta tektonik yoriklar er pustidagi asosiy
tektonik xarakatlarning rivojlanishini belgilab beradi. Katta chukurliklarga ega bulgan yoriklar er
pustining yuzasida keng parchalangan - buzilgan mintaka kurinishida namoyon buladi.
Uzilma buzilishlar vertikal va gorizontal yuzada uz urinlarini uzgartirishlari mumkin. Siljigan
uzilma buzilishlar sbros, vzbros (yoki akssbros), surilish, gorst va grabenlar kurinishida buladi.
Siljishlar tog jinslarida mavjud bulgan yoriklar yuzasi buylab sodir buladi. Yoriklarning ung va sul
tomonlari uzilmalarning kanotlari deyiladi. Kanotlar yoriklar buyicha vertikal yunalishda siljisa,
uzilmaning bir tomonini kutarilgan kanoti, ikkinchi tomonini esa tushgan (pasaygan) kanoti deb
xisoblanadi.
Siljish yuzasi kiyalangan bulsa kutarilgan kanoti osik va pasaygan (pastki) kanotini esa yotgan
kanotlar deyiladi. Kanotlarning bir-biriga nisbatan surilgan masofasi
siljish amplitudasi deyiladi.
13 - rasm. Uzilma dislokatsiyalarning turli shakllari (V.D.Voyloshnikov buyicha)
1 sbros; 2-vzbros; 3-zinasimon sbros; 4-zinasimon vzbros; 5-graben; 6-ramp; 7-gorst; 8-vzbros bilan
chegaralangan gorst; 9-graben-sinklinal; 10-gorst-antiklinal; 11-burmalanish bilan bir vaktda xosil
bulgan nadvig; 12-14-gorizontal yuza buylab surilish turlari; 15-ta`sir kuchlarining yunalishi; 16-tog
jinslarining surilish yunalishlari.
Osik kanotlar tik yoki vertikal yunalishda siljish yuzasi buylab pastga xarakatlangan bulsa
(tushgan) bunday uzilmani
sbros deyiladi. Agar yotgan kanoti osik kanotiga nisbatan kutarilsa
aks
sbroslar yoki vzbroslar deb ataladi. Agar kanotlar gorizontal yuzada bir-biriga nisbatan surilgan bulsa-
surilish deb ataladi.
Grabenlar - ikki sbros tizimi bilan chegaralangan erning chukkan kismini kursatadi. Aks sbros
tizimi buylab kutarilgan erning kismiga gorst deyiladi.
Tektonik jarayonlar natijasida tog jinslarining burma va uzilma shaklida yotish xolatini tabiiy
sharoitda urganish murakkab vazifadir, chunki ekzogen geologik jarayonlar natijasida er yuzasidagi