29
29
yoki uzok muddat tutun chikarib turishlari mumkin. Vulkonlar turli geografik sharoitlarda kuruklikda,
dengiz kirgoklarida va dengiz ostida uchraydi. Ularning er yuzida tarkalishi ma`lum bir konuniyatga
buysunadi va uch yirik mintakaga joylashgan. Birinchi mintaka shimoliy va janubiy Amerikaning
garbiy kirgoklariga, ikkinchi mintaka Osiyo kit`asining sharkiy kirgoklariga joylashgan va uchinchi
mintaka esa Urta er dengizi kirgoklari, Zakavkaziya, Kichik Osiyo va Malay arxipelagi orollarini uz
ichiga oladi. er yuzidagi bunday konuniy taksimlanishning sababi shundaki mintakalar tektonik
xarakatlanishiga kura eng yosh Al`p burmalanish boskichini uz boshidan kechirayapti. Burmali tog
tizimlarining shakllanishi er pustida yoriklarning xosil bulishi va vulkonlarning paydo bulishi bilan bir
vaktda sodir buladi.
4-Mavzu. Tektonik xarakatlar
er pusti xosil bulgan vaktidan boshlab uzluksiz xarakat kilib turadi. er pustining yoki uning
ayrim kismlarining xamma tabiiy xarakatlari
tektonik xarakatlar deb ataladi.
Tektonik xarakatlar aksariyat juda uzok vakt va sekin sodir bulganliklari uchun ularni bevosita
urganish imkoniyati mavjud emas. Bu jarayonning xarakati tugrisida er pustida joylashgan tog
jinslarining yotish xolatini urganish orkali xulosa chikarish mumkin. Masalan, er pustining uzok vakt
mobaynida bukilgan kismlarida katta kalinlikdagi chukindi jins katlamlari tuplanadi. er pustining jadal
va uzgaruvchan xarakatlar bulgan kismlarida esa tog jins katlamlari juda katta kuchlar ta`sirida
bukiladi, ayrim erlarda uziladi, gorizontal va vertikal kesimda uz xolatini uzgartiradi.
Tektonik xarakatlar uzaro boglik bulgan kuyidagi turlarga bulinadi:
1. er pusti ayrim kismlarining sekin-asta kutarilishi va boshka kismlarining pasayishi yoki bu
kismlarning gorizontal yunalishda uz joyini uzgartirishidan uzini namoyon kiladigan tebranma
xarakatlar;
2. Tog jinsi katlamlarining burmalarga bukilishiga olib keluvchi burma xosil kiluvchi
xarakatlar;
3. Tog jinsi katlamlarining uzilishiga olib keluvchi xarakatlar zilzilalarni keltirib chikaradi va
er kobigini kuchli silkinishiga va ayrim erlarda bir laxzada tog jinslarining chetnab ketishiga, yorilib
ketishiga sabab buladi.
er pustining kuchsiz va kichik amplitudali tektonik xarakatlar xarakteriga xos bulgan kismini
uning platformasi, kuchli va tez uzgaruvchan, katta amplitudali xarakatiga mansub bulgan kismiga ega
geosinklinal deyiladi.
Namoyon bulgan vaktiga kura tektonik xarakatlar xozirgi zamon, yangi va kadimiy turlarga
bulinadi.
Tebranma tektonik xarakatlar. er pustining biror bir kismi, tulik-sokin xolatda bulmaydi.
Tebranma xarakatlar, er pustining ayrim kismlarining sokin, notekis vertikal buyicha kutarilishida va
yon-atrofdagi kismlarning pasayishida uzini namoyon kiladi. Xarakat yunalishlari doimo uzgarib
turadi, avvallari kutarilgan xududlar pasayishlari mumkin. Shunga muvofik aytish mumkinki,
tebranma xarakatlar doimo uzgarib turuvchi, kaytarilmaydigan tulkinsimon jarayondir, kutarilish va
pasayish er pustining bir kismida bir vaktda sodir bulmaydi va xar safar tulkin kurinishida fazoda
gorizontal yuzada uz joyini uzgartirib turadi. Vakt birligi ichida xarakatining tezligi xam uzgaradi.
Geosinklinallarda bir santimetrdan bir necha santimetrgacha, platformalarda esa millimetrning bir
kismidan bir santimetrgacha uzgarib turadi.
Agar erlar pasaysa dengiz kul, xavzalarining chegaralari uzgaradi, kuruklik erlarni va daryo
vodiylarini suv bosishi mumkin. Kuruklik erlar kutarilsa uning maydoni ortadi.
Daryo vodiylari joylashgan erlar kutarilsa, yangi terrasalar xosil, bulib ularning soni va
balandligi ortadi, kengligi kichik buladi, pasaygan erlarda esa daryo terrasalarining soni bir-ikkidan
ortmaydi, ularning balandligi kichik buladi va allyuvial yotkiziklarning kalinligi katta buladi.
Tebranma xarakatlar jarayonida er pustining sekin-asta surilishi fakat vertikal yuza buyicha
bulmay, balki gorizontal yuza buylab xam sodir buladi. Bunday xarakatlar Shveytsariya va Bavariya
Al`plarida, Shimoliy Amerikada, Pomirda, Tyon`shanda (Talas-Fargona yorigi buylab) kayd kilingan.
Kishilar uzlarining amaliy ishlab chikarish faoliyatlarida yangi va xozirgi zamon tektonik
xarakatlarining faolligining yunalishini xisobga olishlari lozim. Ayniksa uzok muddat foydalaniladigan
30
30
inshootlar, dengiz portlari, kanallar, gidrostantsiyalar uchun maydoncha tanlash vaktida bu xarakatning
tezligini, vakt birligi ichida uzgarishini oldindan aytib berish katta axamiyat kasb etadi.
Burma va uzilma xosil kiluvchi xarakatlar. Tog jinslarining yotish xolatini uzgartiruvchi,
burma va uzilma xosil kiluvchi xarakatlar ayniksa er pustining geosinklinal kismida yakkol namoyon
buladi.
er pustining ustki kismida joylashgan chukindi tog jinslari uchun gorizontal yotish xolati
xarakterlidir. Tog jinsining xar bir kavati yoki katlami bir-biridan katlamlanish yuzasi bilan
chegaralanadi. Katlamning pastki yuzasini-tagi, ustki yuzasini esa tomi-tepasi deyiladi. Katlamlar
orasidagi joylashgan kichik kalinlikdagi kavatlarga katlamchalar deyiladi. Tog jinslari kursatilganidan
tashkari linza, katlam sikigi va uzilishi kurinishlarida yotadi (8-rasm).
Chukindi tog jinslarini kuzatgan vaktimizda, ularning xosil bulishida uzluksiz tartibni kurish
mumkin. Bu xolda katlamlarning yotishini yoshi jixatidan muvofik joylanish deyiladi. Agar katlamlar
orasida ma`lum davr uchun xos bulgan biror bir kavat tushib kolgan bulsa, nomuvofik joylanish
deyiladi. Ikkala xolda xam katlamlanish yuzalari parallel bulib joylashadi.
Katlamlarning birlamchi yotish xolatining buzilishi-dislokatsiyalar deyiladi va endogen,
ekzogen kuchlarining ta`sirida paydo buladi. Aksariyat dislokatsiyalar katlamlarning yotish xolatini
keskin uzgartiradi, shuning uchun dislokatsiyalar mavjud bulmasdan avval va sungra xosil bulgan
katlamlarning yotish burchaklari xar xil buladi. Katlamlarining bunday yotish xolatiga burchakli
muvofik yotish xolati deyiladi. er pustining bir joyi ikkinchisiga nisbatan kutarilsa ya`ni katlamlar
uzilmasdan burmalansa, katlamlar bir tomonga kiya xolda yotadi.
8-rasm. Katlamlarning yotish elementlari I-katlam III-ichining tagi va IV-nchi katlamning
tomi, 2-IV-nchi katlamning tag kismi va V-nchi katlamning tomi, a-katlamning xakikiy kalinligi, a
1
-
katlamning er yuzidan kurinadigan kalinligi.
9-rasm. Katlamning yotish burchagini tog
kompasi yordamida aniklash (yotish burchagi 30%)
Katlamlar bir xil yunalishda bir xil burchak ostida yotsa monoklinal yotish xolati deyiladi.