Geologiya uzb



Yüklə 1,01 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə10/38
tarix08.04.2018
ölçüsü1,01 Mb.
#36587
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   38

 

 

20



20

urta va mayda donali kumlardan tashkil topadi. Shamol faoliyatidan xosil bulgan kumlar bularga yakin 

buladi.  Daryo  suvlari  faoliyatidan  xosil  bulgan  kumlar  nisbatan  kam  silliklangan  va  saralangan, 

vaktincha  okar  suvlarning  faoliyatidan  xosil  bulgan  kumlar  yanada  yomonrok  silliklangan  va 

saralangan buladilar. 

Kumtoshlar gil-karbonatli, kremniy-gil-karbonat tarkibli tsementlar bilan jipslashgan buladi. 

Jinslarni  tashkil  kiluvchi  donalarning  uzaro  joylashishiga  va  tsementning  strukturasiga  karab 

tsementlanishning bir necha turi ajratiladi (3-rasm). 

1.  Bazal  (asosiy)  tsementi,  ya`ni  chukindining  asosiy  kismi  tsement  tarkibida  tarkok  xolda 

joylashgan.        Mustaxkam tsementlanish. 

2.  Kontakt  tsementi,  fakat  donalarning  bir-biriga  tegib  turgan  erlari  tsementlangan. 

Tsementlanish-mustaxkam emas. 

3.  Govak  tsementi,  donalar  oraligidagi  bushliklar  (govaklar)  turli  darajada  tsement  bilan 

tuldirilgan. 

a. 


Bazal 

tsementlanish; 

b. 

Kontakt 


tsementlanish;v. 

Govak 


tsementlanish; 

1.Tsement moddasi; 2.Jins zarrasi; 3.Tuldirilmagan govaklar. 

 

 

3-rasm. Chukindi tog jinslarining tsementlanish turlari 



 

Kumlar  teksturasi  buyicha  kiya  va  diagonal  katlamli,  tulkinsimon  katlamli  va  gorizontal 

katlamli buladi. 

Changli jinslar-alevrolitlarga turli bush,  yumshok changli jinslar (lyosslar-sog tuproklar, illar) 

va  tsementlangan  jinslar  (alevrolitlar)  kiradi.  Bu  jinslarning  mineralogik  tarkibi-kvarts,  dala  shpati, 

slyuda  va  glaukonitlardan  iborat.  Tarkibidagi  tsementi  esa  gilli,  karbonatli,  temirli  va  kremniyli 

jismlardan  tashkil  topadi.  Tashki  kurinishi  va  rangi  buyicha  changli  jinslar  turli-tuman  buladi  va 

odatda kumlarga uxshaydi. 

Strukturasi  buyicha  jinslar  yirik  va  uta  mayda  zarralardan  tashkil  topadi,  kup  xollarda 

mikrokatlamli  buladi.  Teksturasi  buyicha  esa  katlam-katlam  yoki  katlamchiz  buladi.  er  kesimida 

katlam,  katlamcha,  linza  kurinishida  turli  kalinlikda  (bir  necha  santimetrdan  bir  necha  metrgacha) 

etadi.  Ular  dengizlarda,  kullarda,  daryo  vodiylarida,  kiyalik  erlarda  (tog  yonbagirlarida)  keng 

tarkaladilar. 

Changli  (alevrit)  jinslarning  yakkol  misoli  bulib  lyosslar  (sarik  tuproklar)  va  alevrolitlar 

(tsementlangan alevritlar) xizmat kiladi. 

Lyosslar sargish-kulrang, kungirsimon-kulrangli, tarkibi 0,05-0,005 mm kattalikdagi (60-95%) 

zarralardan tashkil topgan jinslardir. Zarralar molekulalar orasidagi kuchlar va tsementlanish xisobiga 

boglanib turadilar, barmoklar orasida maydalanadi, eziladi va suvda oson iviydi. Lyossning plastiklik 

soni  3-5  ga  teng.  Lyosslar  ochilgan  erlarida  tik,  ustunsimon  bulaklangan  devorlar  xosil  kiladi. 

Govakligi  50%  dan  ortik.  Tarkibida  asosan  kvartslar,  kisman  dala  shpatlari  va  aktsessor  minerallari 

tarkalgan. Ikkilamchi minerallardan kal`tsit va gipsning kristall va konkretsiyalari, gill minerallaridan 

oz  mikdorda  gidroslyuda  va  montmorillonitlar  uchraydi.  Lyoss  jinslari  sizot  va  er  usti  suvlari  bilan 

namlansa va uz ogirligi ta`sirida katta mikdorga va notekis chukadi.  

  

3-jadval 



Keng tarkalgan sinik va gilli jinslarning tasnifnomasi 

Tsementlangan

 

  



Struktura

 

Donalarning kattaligi, 



mm

 

Bush, sochma

 

Tsementlangan

 

.



 

Silliklanmagan

 

Silliklangan

 

.

 




 

 

21



21

Yirik 

donali 

(psefitlar)

 

>100

  

  

100-40



 

  

40-2

 

Kirrali yirik tosh

  

Kirrali urta tosh

 

Kirrali mayda tosh

 

Xarsangtosh

  

 

Yirik shagal

 

  



Mayda shagal

 

Brekchiya 



va 

konglomerat

  

  



Brekchiya 

va 

konglomerat

 

Urta 



donali 

(psammitlar)

 

2-0.05

 

Turli kattalikdagi kumlar

 

Kumtosh

 

Mayda 

donali 

(alevritlar)

 

0.05-0.005

 

Kumok tuprok, sog tuprok, alevrit

 

Alevrit

 

Gillar (pelitlar)

 

<0.005

 

Gilli tuprok, gil, kaolit

 

Argillit

 

Markaziy  Osiyoda  keng  tarkalgan  lyoss  jinslarini  batafsil  urgangan  olim,  Uzbekiston  Fanlar 



Akademiyasining  akademigi  G.O.Mavlonovning  ishlari  katta  axamiyatga  egadir.  Uning  "Urta 

Osiyoning Markaziy va Janubiy kismidagi lyoss va lyossimon jinslarning genetik turlari" degan ilmiy 

asarida lyoss jinslari keng va anik yoritib berilgan. Lyosslarning asosiy belgilariga kuyidagilar kiradi: 

1. Rangi sargish yoki och malla. 

2. Sergovak, govaklar oddiy kuz bilan kurinishi lozim. 

3.  Kal`tsiyli  va  magniyli  karbonat  tuzlarining  mikdori  tarkibining  5%  dan  ortikrogini  tashkil  kilishi 

kerak. 

4. Anik katlamlanmagan, kirkimda kum, gil, shagal katlamchalari, linzalari bulmasligi kerak. 



5. Kuruk xolatda tik ustunsimon devorni xosil kilish kobiliyatiga ega. 

6. Suv ta`sirida uz ogirlidan notekis chukadi. 

7. Suv utkazuvchanligi nisbatan katta. 

8. Kuruk xolatda namlansa, tez iviydi va parchalanadi. 

9.  Tarkibida  suvda  oson  eriydigan  tuzlar  mikdori  kup  va  boshka  xususiyatlarga  ega  bulishi  kerak. 

Kursatib  utilgan  dastlabki  7  xususiyatdan  birortasiga  tog  jinsining  xususiyati  tugri  kelmasa,  unday 

jinsni lyossimon jinslar guruxiga kiritiladi. 

Alevrolitlar - massiv, zich, toshkotgan changli jinsdir. Oxakli, kremniyli va boshka tsementlar 

bilan 

jipslangan 



bulib, 

kotishma 

suv 

ta`siridan 



deyarli 

ivimaydi. 

Kumli-changli-gilli  aralash  jinslarga-kumok  tuprok  kiradi.  Bu  jinslar  kum,  chang  va  gil 

zarrachalaridan  tashkil  topadi  va  tarkibidagi  gil  zarralarning  mikdoriy  munosabatiga  va  plastikligiga 

karab nomlanadi. Agar jins tarkibida gil zarrasining mikdori 30% dan ortik bulsa gillar, 30-10% bulsa-

gilli  tuproklar,  10-5%  bulsa  kumok  tuprok  deyiladi  va  5%  dan  kichik  bulsa  alevritlar  yoki  kumlar 

deyiladi.  

Aralash  jinslarning  mineral  tarkibida  kvarts,  dala  shpati,  slyuda,  gilli  minerallar,  ikkilamchi 

minerallardan  esa  glaukonit,  tsirkon,  turmalin,  granat,  magnetit,  gematit,  autigenlardan  esa  kal`tsit, 

gilli  minerallardan  gidroslyuda,  montmorillonit,  temir  oksid  va  gidrooksidlari,  gips  minerallari 

tarkalgan buladi. 

Gilli  jinslar.  Gilli  jinslarga  turli  gillar,  argillitlar  va  boshka  jinslar  kiradi.  Ular  stratosferaning 

yarmidan  ortikrogini  tashkil  kiladi  va  inson  faoliyati  uchun  katta  axamiyatga  ega.  Gillar  plastik 

xususiyatiga  ega.  Gilli  jinslarning  tasnifnomasi  ularning  xususiyatiga,  xosil  bulish  sharoitiga  va 

mineral tarkibiga asoslanadi.  



Yüklə 1,01 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   38




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə