24
24
metamorfizmni kontakt metamorfizmi deyiladi. Masalan: rogovik va skarnlar shu yul bilan xosil
buladi.
2. Gidrotermal metamorfizm jarayonida tog jinslarining kimyoviy tarkibi va fizik
xossalarining uzgarishi, ularga kaynok eritmalarning ta`siri bilan boglik.
3. Regional metamorfizm - katta maydonda er pustining burmalangan kismlarida yukori
bosim, katta xarorat, kaynok eritmalar va gaz birikmalarining ta`siri natijasida sodir buladi. Natijada
metamorfik jinslarning kupgina turlari (fillit,kristallik, slyudali, tal`kli slanetslar, gneyslar, kvartsitlar,
marmarlar) xosil buladi.
4. Dinamometamorfizm tektonik jarayonlar mobaynida, magmaning ishtirokisiz, yukori
bosim ta`siri ostida vujudga keladi. Metamorfizm natijasida tog jinslari parchalanadi va mineral
zarralari tarkibi uzgarmasdan uz urnini uzgartiradi. Dinamometamorfizm jarayoni uchun kataklazit,
milonit minerallari xarakterlidir.
Chukindi tog jinslarining strukturasi va tekstura belgilarining uzgarishini ayniksa gillarning
metamorfizatsiyasi misolida yakkol kurish mumkin.
Metamorfizmning dastlabki boskichlarida gillar tarkibidagi suvini yukotadi, zichlanadi va
argillitga aylanadi. Argillitning gildan asosiy farki ular suvda ivimaydi.
4-jadval
Metamorfik tog jinslari tugrisida asosiy ma`lumotlar
Birlamchi (ilk) jinslar Metamor fik jismlar
Tekstura
Mineral tarkibi
Oxaktoshlar
Marmar
Yaxlit
Kal`tsiy
va
boshka
mineral birikmalari
Gilli jinslar
Argillitlar,
gilli
slanetslar
Slanetssimon
Gilli minerallar, kvarts,
seritsit,
xlorit
va
boshkalar
.
Fillitlar
Yupka
katlamli slanetslar
Kvarts, seritsit va
boshkalar
.
Slyudali slanetslar
-«-
Slyuda,
kvarts
va
boshkalar
.
Grafit-slyudali
slanetslar
-«-
Grafit, muskovit, biotit,
kvarts
Chukindi jinslar
Kumlar
va
kumtoshlar
Kvartsitlar, kvartsitli
slanetslar
Yaxlit
Kvarts, tog shpati, slyuda
va boshkalar
.
.
Slanetssimon
Kvarts,
gilli
birikmalar
Gilli va kumli jinslar
Gneys
Yul-yul
kuzoynaksimon
Kvarts,
tog
shpatlari,
slyuda, dala aldamchisi
Magmatik jinslar
Nordon, urta
va
kisman
asosli
jinslar
Gneys
Yul-yul
kuzoynaksimon
Kvarts,
dala
shpatlari,
slyuda, dala aldamchisi
Asosli va uta asosli
jinslar
Xloritli,
tal`kli,
zmeevikli slanetslar
va boshkalar
Slanetssimon
Xlorit
va
uning
aralashmalari, tal`k va
uning
aralashmalari,
serpentinit,
xromit,
magnetit va boshkalar
25
25
Argillitdan nurash natijasida utkir kirrali toshlar xosil buladi. Gilli slanetslar, gillar
metamorfizatsiyasining keyingi boskichini aks ettiradi, tog jinsining birlamchi mineral tarkibi
uzgarmaydi, lekin teksturasi uzgarib slanetssimon teksturaga aylanadi. Metamorfizatsiya yanada
kuchlirok namoyon bulsa, gilli slanetslar fillitga aylanadi. Fillitlar yupka katlamliligi va shoyiga
uxshab tovlanishi bilan boshka jinslardan fark kiladi. Fillitlarning yaltirashi slanetslangan yuzaning
seritsit (slyudalar) minerali plastinkalari bilan koplanganligi bilan boglik. Gilli minerallarning fillitlar
tarkibida bulmasligi ularning xarakterli belgilaridan biridir. Metamorfizm darajasi yanada yukori bulsa
slyudali slanetslar xosil buladi.
Slyudali slanetslar metamorfik tog jinslarining xilma-xil mineral tarkibli katta guruxini tashkil
kiladi, chunki ular fakat gillardangina xosil bulmay, gilli kumlardan, oxaktoshlardan va boshka
jinslardan xam xosil buladi.
Keng tarkalgan metamorfik jinslarga kvartsit, marmar, gneys va turli slanetslar kiradi.
Kvartsitlar - kvarts kumi va kumtoshlaridan xosil buladi. Ularning zichlanishi va kayta
kristallanishi kuyma (yaxlit) bir mineralli jinsning paydo bulishiga olib keladi. Marmarlar
oxaktoshlarning yukori xaroratda uzgarishi natijasida xosil buladi.
Tarkibi buyicha marmarlar bir mineralli jins bulib, kal`tsitning zarralaridan tashkil topadi.
Ayrim marmarlarda ozgina mikdorda kvarts, amfibol, piroksen va dala shpatining aralashmalari
bulishi mumkin. Gneyslar xosil bulishi uchun chukindi va magmatik jinslar birlamchi maxsulot bulib
xizmat kiladi. Chukindi jinslar uchun metamorfizatsiyaning eng yukori darajasi paragneys jinsi,
magmatik
jinslar
uchun-ortogneys
jinsi
xisoblanadi.
Paragneyslar
kumtoshlarning
metamorfizatsiyasidan, ortogneyslar- granitlarning metamorfizatsiyasidan xosil buladi.
26
26
4-Bob. Geologik jarayonlar va ularning er pustini rivojlantirishdagi axamiyati
1-Ma`ruza Umumiy tushunchalar
2-Ma`ruza Endogen geologik jarayonlar
3-Ma`ruza Magmatizm
4-Ma`ruza Tektonik xarakatlar
5-Ma`ruza Seysmik xodisalar (zilzilalar)
Nazorat uchun savollar
1-Mavzu. Umumiy tushunchalar
er pusti uzok tarixiy davrlar mobaynida uz tarkibining ichki tuzilishini va tashki kiyofasini
tuxtovsiz uzgartirib turgan. Bu uzgarishlar er pustida va yuzasida sodir buladigan geologik jarayonlar
bilan boglik.
Geologik jarayonlar deb, er pustining tarkibini, tuzilishini, yotish xolatini uzgartiradigan xamda
tog jinslarini xosil kiladigan, tabiiy jarayonlarga aytiladi.
Geologik jarayonlar sodir bulish muddatiga kura turlicha buladi: ayrimlari juda tez muddatda
tugallanadi (vulkon otilishlari, zilzilalar) ayrimlari esa juda uzok vakt, uzluksiz, sokin bir necha
million yillar davom etadi (tektonik xarakatlar, daryolarning uz uzani va kirgoklarini yuvishi) va
erning tashki kiyofasini va ichki tuzilishini uzgartiradi.
Geologik jarayonlar sodir bulishi uchun ma`lum bir energiya manbai bulishi lozim. Energiya
manbai bulib Kuyoshning issiklik energiyasi, Oy va Kuyoshning tortish kuchi, erning uz uki atrofida
aylanishi, er ka`rida radioaktiv elementlarning parchalanishidan ajralib chikkan issiklik energiyasi va
er ka`ri jismlarning solishtirma ogirligi buyicha bulinishi natijasida xosil bulgan energiya xizmat
kiladi. Energiya manbaiga karab geologik jarayonlar ekzogen va endogen turlarga bulinadi.
Ekzogen geologik jarayonlar er yuzasida sodir buladi va xaroratning kecha-kunduz va fasl
davomida uzgarishi, yomgir, kor suvlari ta`siri, dengiz suvlarining kutarilishi va pasayishi, shamolning
ta`siri natijasida tog jinslari parchalanadi va bu parchalangan jins bulaklari turli masofalarga tashiladi,
yotkiziladi va yangi chukindi jins uyumlarini xosil kiladi. Ekzogen geologik jarayonlariga
organizmlarning skelet koldiklari va usimlik koldiklaridan chukindi jins xosil bulishi jarayonlari xam
talluklidir.
Ekzogen geologik jarayonlar er yuzasida endogen geologik jarayonlar natijasida xosil bulgan
makrorel`efning tekislanishiga sabab buladi, ya`ni yukori balandliklarga joylashgan tog jinslari
parchalanadi, buziladi, turli tabiiy omillar yordamida tashiladi va rel`efning chukur, pastkam erlariga
yotkiziladi. Natijada nisbatan tekislangan yuzalarni pasttekisliklarni daryo vodiylarini xosil kiladi.
Ekzogen geologik jarayonlarga (keltirib chikaruvchi sabablarga kura) nurash, shamolning, okar
suvlarning, muzliklarning, dengizlarning, kullarning, botkokliklarning, er osti suvlarining va nixoyat
odamlarning geologik faoliyati kiradi.
Endogen geologik jarayonlar deyilganda, erning ichki sferalaridan ajralib chikkan magma
massasining litosfera katlamlaridagi xarakati tushuniladi. Tog jinsi katlamlarining burmalanishi yoki
uzilishi natijasida er pustining ayrim kismlari yoriklar yuzasi buylab kutarilishi va bukilishi natijasida
tog tizmalari va botikliklarning xosil bulishi xam kiradi. Bu massaning bir kismi er pustidagi yirik
yoriklar orkali er yuziga sizib chikishi mumkin. er pustida xarakat kilgan va er yuziga sizib chikkan
magma massasi magmatik tog jinslarini xosil kiladi. Magma massasining litosfera yoriklari buylab
xarakati jarayonida, litosferaning ayrim kismlari kattik kizdiriladi, atrofida joylashgan jinslarga
eritmalar, gazlar, buglar katta bosim bilan ta`sir kursatadi va natijada jinslarning tarkibi, tuzilishi va
yotish xolati uzgaradi.
Shunday kilib, tabiatda xamma narsa uzluksiz xarakatda va uzgarishda buladi. Bu uzgarishlar
uzaro ta`sirda, endogen va ekzogen jarayonlar bir-birlari bilan uzluksiz karama-karshi kurashda
rivojlanadi. Ichki va tashki kuchlarning karama-karshiligi, uzaro ta`siri va birligi planetamiz tarixiy
rivojlanishining dialektikasidir.