Geologiya uzb



Yüklə 1,01 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə12/38
tarix08.04.2018
ölçüsü1,01 Mb.
#36587
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   38

 

 

24



24

metamorfizmni  kontakt  metamorfizmi  deyiladi.  Masalan:  rogovik  va  skarnlar  shu  yul  bilan  xosil 

buladi. 

2.  Gidrotermal  metamorfizm  jarayonida  tog  jinslarining  kimyoviy  tarkibi  va  fizik 

xossalarining uzgarishi, ularga kaynok eritmalarning ta`siri bilan boglik. 



3.  Regional  metamorfizm  -  katta  maydonda  er  pustining  burmalangan  kismlarida  yukori 

bosim,  katta  xarorat,  kaynok  eritmalar  va  gaz  birikmalarining  ta`siri  natijasida  sodir  buladi.  Natijada 

metamorfik jinslarning kupgina turlari (fillit,kristallik, slyudali, tal`kli slanetslar, gneyslar, kvartsitlar, 

marmarlar) xosil buladi. 



4.  Dinamometamorfizm  tektonik  jarayonlar  mobaynida,  magmaning  ishtirokisiz,  yukori 

bosim  ta`siri  ostida  vujudga  keladi.  Metamorfizm  natijasida  tog  jinslari  parchalanadi  va  mineral 

zarralari  tarkibi  uzgarmasdan  uz  urnini  uzgartiradi.  Dinamometamorfizm  jarayoni  uchun  kataklazit, 

milonit minerallari xarakterlidir.  

Chukindi  tog  jinslarining  strukturasi  va  tekstura  belgilarining  uzgarishini  ayniksa  gillarning 

metamorfizatsiyasi misolida yakkol kurish mumkin.  

Metamorfizmning  dastlabki  boskichlarida  gillar  tarkibidagi  suvini  yukotadi,  zichlanadi  va 

argillitga aylanadi. Argillitning gildan asosiy farki ular suvda ivimaydi. 

 

 

            4-jadval 



Metamorfik tog jinslari tugrisida asosiy ma`lumotlar 

Birlamchi (ilk) jinslar  Metamor fik jismlar 

Tekstura 

Mineral tarkibi 

Oxaktoshlar 

Marmar 


Yaxlit 

Kal`tsiy 

va 

boshka 


mineral birikmalari 

Gilli jinslar 

Argillitlar, 

gilli 


slanetslar 

Slanetssimon 

Gilli  minerallar,  kvarts, 

seritsit, 

xlorit 

va 


boshkalar   

.

 



Fillitlar 

Yupka 


katlamli slanetslar 

Kvarts,  seritsit  va 

boshkalar  

.

 



Slyudali slanetslar 

-«- 


Slyuda, 

kvarts 


va 

boshkalar  

.

 

Grafit-slyudali 



slanetslar 

-«- 


Grafit,  muskovit,  biotit, 

kvarts 


Chukindi jinslar 

Kumlar 


va 

kumtoshlar 

Kvartsitlar,  kvartsitli 

slanetslar 

Yaxlit 

Kvarts,  tog  shpati,  slyuda 



va boshkalar 

.

 



.

 

Slanetssimon 



Kvarts, 

gilli 


birikmalar  

Gilli va kumli jinslar 

Gneys 

Yul-yul 


kuzoynaksimon 

Kvarts, 


tog 

shpatlari, 

slyuda, dala aldamchisi 

Magmatik jinslar 

Nordon,  urta 

va 


kisman 

asosli 


jinslar 

Gneys 


Yul-yul 

kuzoynaksimon 

Kvarts, 

dala 


shpatlari, 

slyuda, dala aldamchisi  

Asosli  va  uta  asosli 

jinslar 


Xloritli, 

tal`kli, 

zmeevikli  slanetslar 

va boshkalar 

Slanetssimon 

Xlorit 


va 

uning 


aralashmalari,  tal`k  va 

uning 


aralashmalari, 

serpentinit, 

xromit, 

magnetit va boshkalar 




 

 

25



25

 

Argillitdan  nurash  natijasida  utkir  kirrali  toshlar  xosil  buladi.  Gilli  slanetslar,  gillar 



metamorfizatsiyasining  keyingi  boskichini  aks  ettiradi,  tog  jinsining  birlamchi  mineral  tarkibi 

uzgarmaydi,  lekin  teksturasi  uzgarib  slanetssimon  teksturaga  aylanadi.  Metamorfizatsiya  yanada 

kuchlirok  namoyon  bulsa,  gilli  slanetslar  fillitga  aylanadi.  Fillitlar  yupka  katlamliligi  va  shoyiga 

uxshab  tovlanishi  bilan  boshka  jinslardan  fark  kiladi.  Fillitlarning  yaltirashi  slanetslangan  yuzaning 

seritsit (slyudalar) minerali plastinkalari bilan koplanganligi bilan boglik. Gilli minerallarning fillitlar 

tarkibida bulmasligi ularning xarakterli belgilaridan biridir. Metamorfizm darajasi yanada yukori bulsa 

slyudali slanetslar xosil buladi.  

Slyudali slanetslar metamorfik tog jinslarining xilma-xil mineral tarkibli katta guruxini tashkil 

kiladi,  chunki  ular  fakat  gillardangina  xosil  bulmay,  gilli  kumlardan,  oxaktoshlardan  va  boshka 

jinslardan xam xosil buladi. 

Keng tarkalgan metamorfik jinslarga kvartsit, marmar, gneys va turli slanetslar kiradi. 

Kvartsitlar  -  kvarts  kumi  va  kumtoshlaridan  xosil  buladi.  Ularning  zichlanishi  va  kayta 

kristallanishi  kuyma  (yaxlit)  bir  mineralli  jinsning  paydo  bulishiga  olib  keladi.  Marmarlar 

oxaktoshlarning yukori xaroratda uzgarishi natijasida xosil buladi.  

Tarkibi  buyicha  marmarlar  bir  mineralli  jins  bulib,  kal`tsitning  zarralaridan  tashkil  topadi. 

Ayrim  marmarlarda  ozgina  mikdorda  kvarts,  amfibol,  piroksen  va  dala  shpatining  aralashmalari 

bulishi mumkin. Gneyslar xosil bulishi uchun chukindi va magmatik jinslar birlamchi maxsulot bulib 

xizmat  kiladi.  Chukindi  jinslar  uchun  metamorfizatsiyaning  eng  yukori  darajasi  paragneys  jinsi, 

magmatik 

jinslar 


uchun-ortogneys 

jinsi 


xisoblanadi. 

Paragneyslar 

kumtoshlarning 

metamorfizatsiyasidan, ortogneyslar- granitlarning metamorfizatsiyasidan xosil buladi. 




 

 

26



26

4-Bob. Geologik jarayonlar va ularning er pustini rivojlantirishdagi axamiyati

 

1-Ma`ruza  Umumiy tushunchalar 



2-Ma`ruza  Endogen geologik jarayonlar 

3-Ma`ruza  Magmatizm 

4-Ma`ruza  Tektonik xarakatlar 

5-Ma`ruza  Seysmik xodisalar (zilzilalar) 

Nazorat uchun savollar 

 

1-Mavzu. Umumiy tushunchalar

 

er  pusti  uzok  tarixiy  davrlar  mobaynida  uz  tarkibining  ichki  tuzilishini  va  tashki  kiyofasini 



tuxtovsiz uzgartirib turgan. Bu uzgarishlar er pustida va yuzasida sodir buladigan geologik jarayonlar 

bilan boglik.  

Geologik jarayonlar deb, er pustining tarkibini, tuzilishini, yotish xolatini uzgartiradigan xamda 

tog jinslarini xosil kiladigan, tabiiy jarayonlarga aytiladi.  

Geologik  jarayonlar  sodir  bulish  muddatiga  kura  turlicha  buladi:  ayrimlari  juda  tez  muddatda 

tugallanadi  (vulkon  otilishlari,  zilzilalar)  ayrimlari  esa  juda  uzok  vakt,  uzluksiz,  sokin  bir  necha 

million  yillar  davom  etadi  (tektonik  xarakatlar,  daryolarning  uz  uzani  va  kirgoklarini  yuvishi)  va 

erning tashki kiyofasini va ichki tuzilishini uzgartiradi. 

Geologik  jarayonlar  sodir  bulishi  uchun  ma`lum  bir  energiya  manbai  bulishi  lozim.  Energiya 

manbai bulib Kuyoshning issiklik energiyasi, Oy va Kuyoshning tortish kuchi, erning uz uki atrofida 

aylanishi,  er  ka`rida  radioaktiv  elementlarning  parchalanishidan  ajralib  chikkan  issiklik  energiyasi  va 

er  ka`ri  jismlarning  solishtirma  ogirligi  buyicha  bulinishi  natijasida  xosil  bulgan  energiya  xizmat 

kiladi. Energiya manbaiga karab geologik jarayonlar ekzogen va endogen turlarga bulinadi. 

Ekzogen  geologik  jarayonlar  er  yuzasida  sodir  buladi  va  xaroratning  kecha-kunduz  va  fasl 

davomida uzgarishi, yomgir, kor suvlari ta`siri, dengiz suvlarining kutarilishi va pasayishi, shamolning 

ta`siri natijasida tog jinslari parchalanadi va bu parchalangan jins bulaklari turli masofalarga tashiladi, 

yotkiziladi  va  yangi  chukindi  jins  uyumlarini  xosil  kiladi.  Ekzogen  geologik  jarayonlariga 

organizmlarning skelet koldiklari va usimlik koldiklaridan chukindi jins xosil bulishi jarayonlari xam 

talluklidir. 

Ekzogen  geologik  jarayonlar  er  yuzasida  endogen  geologik  jarayonlar  natijasida  xosil  bulgan 

makrorel`efning  tekislanishiga  sabab  buladi,  ya`ni  yukori  balandliklarga  joylashgan  tog  jinslari 

parchalanadi,  buziladi,  turli  tabiiy  omillar  yordamida  tashiladi  va  rel`efning  chukur,  pastkam  erlariga 

yotkiziladi. Natijada nisbatan tekislangan yuzalarni pasttekisliklarni daryo vodiylarini xosil kiladi.  

Ekzogen geologik jarayonlarga (keltirib chikaruvchi sabablarga kura) nurash, shamolning, okar 

suvlarning,  muzliklarning,  dengizlarning,  kullarning,  botkokliklarning,  er  osti  suvlarining  va  nixoyat 

odamlarning geologik faoliyati kiradi. 

Endogen  geologik  jarayonlar  deyilganda,  erning  ichki  sferalaridan  ajralib  chikkan  magma 

massasining  litosfera  katlamlaridagi  xarakati  tushuniladi.  Tog  jinsi  katlamlarining  burmalanishi  yoki 

uzilishi natijasida er pustining ayrim kismlari yoriklar yuzasi buylab kutarilishi va bukilishi natijasida 

tog  tizmalari  va  botikliklarning  xosil  bulishi  xam  kiradi.  Bu  massaning  bir  kismi  er  pustidagi  yirik 

yoriklar  orkali  er  yuziga  sizib  chikishi  mumkin.  er  pustida  xarakat  kilgan  va  er  yuziga  sizib  chikkan 

magma  massasi  magmatik  tog  jinslarini  xosil  kiladi.  Magma  massasining  litosfera  yoriklari  buylab 

xarakati  jarayonida,  litosferaning  ayrim  kismlari  kattik  kizdiriladi,  atrofida  joylashgan  jinslarga 

eritmalar,  gazlar,  buglar  katta  bosim  bilan  ta`sir  kursatadi  va  natijada  jinslarning  tarkibi,  tuzilishi  va 

yotish xolati uzgaradi. 

Shunday  kilib, tabiatda  xamma narsa uzluksiz xarakatda va uzgarishda buladi. Bu uzgarishlar 

uzaro  ta`sirda,  endogen  va  ekzogen  jarayonlar  bir-birlari  bilan  uzluksiz  karama-karshi  kurashda 

rivojlanadi.  Ichki  va  tashki  kuchlarning  karama-karshiligi,  uzaro  ta`siri  va  birligi  planetamiz  tarixiy 

rivojlanishining dialektikasidir.  

   



Yüklə 1,01 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   38




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə