Geologiya uzb
Yüklə 1,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2-Mavzu. erning issiklik rejimi
- 3-Mavzu. er magnetizmi
4 4 Tibet
Tyan`-Shan` Kavkaz
evropa (tekislik) Shimoliy Amerika (tekislik) 70 80
50 28
30
Tinch okeanining shimoliy kismi (okean botikligi) Tinch
okeanining markaziy kismi Atlantika okeanining markaziy kismi
18 16
V katlamining tarkibida magniy (Mg) va temir (Fe) ning birikmalari bilan bir katorda kremniy kislotasi va ishkoriy elementlarning ozgina mikdori tarkalgan. S katlami tarkibida kislorod (0) va kremniy (Si) dan tashkari magniy katnashadi, shuning uchun bu katlamni kiskacha kilib sima deb ataladi. V va S katlami birgalikda yukori mantiya deb ataladi va er sharini tulik uraydigan birinchi kobik xisoblanadi. Yukori mantiyaning urtacha zichligi 3,2-4,5 g/sm 3 ni tashkil kiladi. D katlamining tarkibida, O, Fe, Mg, Ni mavjud deb xisoblanadi. Uning zichligi esa 5,3-6,6 g/sm3 ga teng. Yadroning chukurligi 2900 kilometrdan er markazigacha (6371 kilometrgacha) davom etadi. Yadro elektr tokini utkazuvchan bulganligi uchun kator olimlar uni temir (Fe) va nikeldan tashkil topgan deb taxmin kiladilar. Jismlarning zichligi 7-11 g/sm3 oraligida uzgarib turadi. Yadro 5100 kilometrgacha suyuk xolatda bulgan tashki kobikga va kattik ichki metalsimon kobikga bulinadi. Xozirgi vaktda er asosan (litosferasi) kattik xolatda degan fikr fanda keng tarkalgan. Bu fikrga asosan litosferaning chukindi, granit va bazal`t katlamlari kattik xolatda yotadi. Mantiya jismlari esa fizik xususiyati jixatdan surguch, shishaga yoki parafinga uxshash strukturasiz jismlardan tashkil topadi. Bu jismlar bir zumda ta`sir kiluvchi kuchlar ta`siridan uzlarini kattik jismlar kabi, asta ta`sir kiluvchi kuchlar ta`siridan esa xuddi suyuk jismlar kabi tutadi. Yadroning tashki kobigi uta zichlangan suyuk jismlardan, markaziy kismi esa kattik metalsimon jismlardan tashkil topgan deb xisoblanadi.
er ma`lum mikdordagi issiklikni ishlab chikaradi. Ichki issiklik energiyasining asosiy manbai bulib radioaktiv elementlarning parchalanishi xisoblanadi. Radioaktiv elementlar uz-uzidan parchalanib, uzidan ma`lum mikdordagi issiklik energiyasini ajratib chikaradi va er pusti jinslarida va mantiyasida energiya tuplanib boradi. Radioaktiv elementlar er pustida juda oz mikdorda tarkalgan bulishiga karamay, planetamiz paydo bulgan (5 mlrd.yil) vaktdan buyon xosil bulgan issiklik mikdori, erning ichki katlamlarini kizdirishdan tashkari, uning yuzasiga xam issiklik tarkatishga etarlidir. er ichkarisida xosil bulib xarakat kiladigan issiklikdan tashkari tashki Kuyosh radiatsiyasidan xosil buladigan issiklik xam mavjuddir. Bir sekund davomida er yuzasi Kuyoshdan issiklikga aylanadigan 1,8.1024 erg. nurlanish energiyasini kabul kiladi. Bu issiklikning 45 foyizini er yuzasidan atmosferaga tarkatadi. erni Kuyoshdan kabul kilib oladigan issikligi notekis taksimlanadi. Kuzatuvlar shuni kursatadiki, Antarktida va Shimoliy kutbda 1 sm 2 yuzaga ekvatordagiga nisbatan uch barobar kup issiklik yutiladi. Lekin yutilgan issiklik bu xududning kup kismida xavoning tinikligi va xavo katlamining siyrak bulganligi sababli atmosferaga tarkalib ketadi. er yuzasining turli nuktalarida issiklik mikdorining notekis kabul kilinishi, er aylanish ukining ekliptika yuzasiga nisbatan kiya joylashganligi bilan xam boglik. er yuzasidan issiklikning tarkalishi va yuzasi bilan yutilishi ma`lum darajada kuruklik va suvlarning notekis taksimlanishiga, er yuzasining rel`efiga, usimliklarga, xavo va okeandagi okimlarga boglik. Lekin er landshaftining turli- tumanligiga karamay, uning yuzasida bir xil urtacha yillik yoki urtacha oylik xaroratga xos bulgan xududlarni ajratish mumkin. Xarorat fakat shimoldan janubga tomon uzgaribgina kolmay, chukurlik buyicha xam uzgarib turadi. Xaroratning er yuzasidagi uzgarish amplitudasi ayrim tumanlarda 90-100 0 S ga (Urta Osiyo chullarida) etadi. er yuzidan chukurlashib borilgan sari xaroratning (kunlik, yillik, kup yillik) uzgarishi kamayib boradi va er yuzidan ma`lum bir chukurlikda uzgarmay kuyadi. Xarorat doimiy bulgan va Kuyosh issikligining ta`siri bulmay kolgan bu chukurlik mintakasini yillik xarorat doimiy bulgan
5 5 mintaka deyiladi. Bu mintakadagi xarorat er yuzasidagi urtacha yillik xaroratga teng buladi. Kuyosh energiyasining ta`siri ostida bulgan bu mintakani geliotermik mintaka deb yuritiladi. Xarorat doimiy bulgan mintakaning chukurligi ekvatorda 1-2 metr, mu`tadil iklimli kengliklarda 20-30 metr, kutbda 100 metr va undan ortik chukurliklarda joylashadi. Doimiy xarorat mintakasidan ichkariga karab chukurlik ortib borishi bilan tog jinslarining xarorati erning ichki issikligi ta`sirida konuniy ravishda ortib boradi. Ichki issiklikning xarorati doimiy bulgan mintakadan yukorida joylashgan kismiga ta`siri er yuzasi tomon kamayib boradi. Xaroratning chukurlik ortishi bilan kutarilishini baxolash uchun geotermik gradient va geotermik boskich tushunchalari kiritilgan. Geotermik gradient deb, xarorati doimiy mintakadan chukurlikning 100 metr ortishiga tugri keladigan xaroratning uzgarish mikdoriga aytiladi. Geotermik boskich esa doimiy xarorat mintakasidan pastdagi xaroratning 10S ortishiga tugri keladigan, chukurlikni (metrdagi) kursatadi. Bu ikki kursatkich tog jinslarining issiklik utkazuvchanligi, tog jinslarida sodir buladigan geokimyoviy reaktsiyalarning tabiatiga, kaynok suv va buglarning mavjudligiga, tog
jinslarining yotish
xolatiga va
radiofaol elementlarning kontsentratsiyasiga boglik ravishda doimo konuniyatsiz uzgarishlarga uchrab turadi.
0 , boskich esa 33 metr deb kabul kilingan. V.A.Magnitskiyning xisoblariga kura, 15-20 kilometr chukurlikgacha geotermik boskich urtacha 33 metrni tashkil kiladi. Bu chukurlikdan pastda xaroratning uzgarishi keskin kamayib ketadi va 100 kilometr chukurlikda xarorat 1300 0 , 400 kilometr chukurlikda 1700 0 , 2900 kilometr chukurlikda 3500 0 ,
0 ni tashkil kiladi.
erning fizik xususiyatlaridan biri uning magnitligidir. er ulkan magnitdir. erning magnit maydoni uncha katta bulmasa xam, u erning xayotida katta axamiyatga ega. er yuzasining magnit maydoni doimiy va uzgaruvchan buladi. Doimiy magnit maydonining asosiy kismi er yadrosida, yadro va mantiya chegarasida sodir buladigan jarayonlar bilan boglik. Magnit maydonining bu kismiga er pusti jinslari barpo kilgan magnit maydoni xam kushiladi. Uzgaruvchan magnit maydoni Kuyoshning nurlanishi bilan xam boglik. er Shimoliy va Janubiy magnit kutblariga ega. Ular geografik kutblarga mos kelmaydi. Magnit strelkasining ma`lum bir joydagi geografik meridianidan chetga burilishiga magnit chetlanishi deyiladi. Magnit chetlanishi sharkiy va garbiy buladi. Bir xil magnit ogish burchaklarini tutashtiruvchi chiziklar izogon deyiladi. Magnit strelkasining gorizontga nisbatan burchagi, magnit ogishi deyiladi. Shimoliy yarim sharda magnitning shimoliy strelkasi janubiy yarim sharda esa janubiy strelkasi gorizontga karab ogadi. Ogish burchagi ekvatordan kutblarga karab ortib boradi va magnit kutblarida maksimumga (90 0
Ogish va chetlanish mikdorlari kun, yil va asrlar mobaynida erning Kuyoshga nisbatan joylashgan urni va Kuyoshning kun, yil va asr mobaynidagi xolatiga boglik ravishda uzgarishga uchrab turadi.
er pustini tashkil kilgan jismlarning zichligi 3,3 kg/sm 3 dan ortmaydi. erning chukur kismlarini tashkil kilgan jismlarning zichligi bosim ortishi bilan ortib boradi. Olimlarning xisoblashlariga kura mantiya va yadro chegarasida 2900 kilometr chukurlikda er jismlarining zichligi 5,7 g/sm 3 ga teng. Shu chegaradan bevosita pastda zichlik keskin ortib boradi va 9,3-9,7 g/sm 3 ga etadi. erning markazida jismlarning zichligi 12,2 - 12,5 g/sm 3 ga etadi. erning ichki bosimi chukurlik ortishi bilan ortib boradi va er pusti bilan mantiya chegarasida 13 ming atmosfera, mantiya va yadro chegarasida 1,4 million atmosfera va erning markazida 3 million atmosferadan ortadi.
Yüklə 1,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|