8
8
O.Yu.Shmidtning gipotezasiga kura er va boshka planetalar birlamchi sovuk jismlar bulgan,
sungra erning ichki issikligi radiofaol elementlarning parchalanishi natijasida xosil bulgan.
Akademik A.G.Fesenkov Kuyosh va boshka planetalarning xosil bulishini yulduzlarning paydo
bulishi muammosi bilan birgalikda kurib chikadi. Galaktikadan tashkarida joylashgan tumanliklarning
tuzilishini urganish xozirgi kunda xam yulduzlar xosil bulayotganligini kursatdi. Yulduzlar gaz, chang
tumanliklarida joylashgan diffuzion jismlarning kuyuklashuvidan paydo buladi. Ayrim tumanliklarda
kuyuklashgan gaz-chang yigindilarining mavjudligi kuzatiladi. Ayrim yigindilarning parchalanishi va
ulardan yulduzlarining xosil bulishi ma`lum buldi. Yulduz jismlarining dunyo bushligiga yoyilish
jarayoni xam isbotlandi.
V.G.Fesenkov, Kuyosh va planetalar kattik yassi disk shaklidagi yulduzlar oraligidagi gaz-
chang yigindilaridan (kuykalaridan) xosil bulgan deb xisoblaydi. Avvalo katta massaga ega bulgan va
xozirgi vaktga nisbatan tezrok aylanadigan Kuyosh xosil bulgan. Sungra esa aylanish tezligi katta
bulganligi uchun gaz-chang jismlarining juda kup kismi markaziy yigindiga kushila olmagan va uning
ekvator kismidan ajralib tumanlik markazidan uzoklashib borgan. Bu ajralgan kismlarning xarakati
markaziy yigindining xarakatini kaytargan.
Markaziy yigindidan tashkaridagi gaz-chang jismlarining asta-sekin zichlanishi Kuyosh
tizimining xozirgi vaktda mavjud planetalarini xosil bulishiga olib kelgan.
Xozirgi davrdagi tasavvurlarga kura Kuyosh tizimi jismlari fazoda birlamchi sovuk va
gazsimon materialning yigilishi va zichlanishi natijasida Kuyosh va birlamchi planetalar paydo
bulguniga kadar shakllangan. Asteroid va meteoritlar er guruxiga kirgan planetalar uchun, kometa va
meteorlar esa gigant planetalar uchun ilk (dastaval) maxsulot xisoblanadi. erni xozirgi vaktdagi
pustining tuzilishini shakllanishi birlamchi gomogen (bir xil tarkibli, tuzilishi) moddalarning ogirligiga
boglik ravishda differentsiatsiya jarayoni bilan boglanadi.
9
9
2-Bob. Minerallar xakida asosiy ma`lumotlar
1-Ma`ruza Umumiy ma`lumotlar
2-Ma`ruza Minerallarning xosil bulish sharoitlari
3-Ma`ruza Minerallarning fizik xususiyatlari
4-Ma`ruza Minerallarning tasnifnomasi
Nazorat uchun savollar
1-Mavzu. Umumiy ma`lumotlar
Kimyoviy elementlar er pustida sof xolatda deyarlik uchramaydi, ular doimiy tarkibga ega
bulgan kimyoviy birikmalar xosil kiladi. Tarkibi va tuzilishi bir xil bulgan, er pusti ichkarisida va
yuzasida sodir buladigan turli-tuman jarayonlar natijasida xosil bulgan kimyoviy birikmalar xosil
kiladi. Tarkibi va tuzilishi bir xil bulgan, er pusti ichkarisida va yuzasida sodir buladigan turli-tuman
jarayonlar natijasida xosil bulgan tabiiy kimyoviy birikmalar minerallar deyiladi. Minerallar sun`iy yul
bilan xam olinishi mumkin. er pustining turli kismlarida ma`lum fizik-kimyoviy sharoitlarda-bosim,
xarorat va turli mikdordagi eritmalar ta`sirida va ishtirokida xosil bulgan minerallar, fakat shu sharoit
uchun uzgarmas va barkaror xisoblanadi. Kupgina xollarda sharoit uzgarishi bilan ular uzgaradi yoki
yangi sharoitga xos bulgan yangi mineral birikmalarini xosil kiladi.
Minerallar yakka kimyoviy elementdan (oltingugurt, olmos, grafit, sof, tugma, mis) yoki kator
elementlarning (kvarts, slyuda, ortoklaz) kimyoviy birikmalaridan tashkil topishi mumkin.
Xozirgi vaktda 5000 dona mineralning nomi ma`lum. Ulardan taxminan 2500 tasi mustakil
minerallar xisoblanadi, kolganlari esa ularning boshka kurinishlariga yoki sun`iy yul bilan olingan
kimyoviy birikmalarga kiradi. Bu minerallarning kupgina kismi er pustida kamdan-kam uchraydi va
fakat 50ga yakini keng tarkalgan va tog jinslarini xosil kiluvchi minerallar xisoblanadi.
2-rasm. Mineral kristallarining shakli va ularning usish turlari
I- izometrik kristallar: 1-rombik dodekaedr (granat); 2-rombik dodekaedr (galenit); 3-
pentagondodekaedr
(pirit);
4
-
oktoedr
(olmos);
5-tetraedr
(sfalerit);
II-bir yunalishda usgan kristallar: 6 - ustunsimon (barit); 7 - kichik ustunsimon (korund); 8-
kirkilgan dipiramidal` (korund); 9-piramidasimon (oltingugurt); 10-bochkasimon (korund);
III-ikki yunalishda usgan kristallar: 11-tugmacha shaklida (grafit); 12-romboedr (kal`tsit); 13-
tugmacha shaklida (pirrotin);
IV-kristallarning
usish
turlari:
14-pirrotinning
kiyofadoshi;
15-arsenopiritning kiyofadoshi; 16-stavrolitning kiyofadoshi; 17-gipsning kiyofadoshi; 18-kal`tsitning
kiyofadoshi.
Kattik minerallarning aksariyat kupchiligi kristall xolatida, ozgina kismi esa amorf xolatda
uchraydi. Kristall va amorf xolatlarining farki shundan iboratki, kristallik minerallardagi ionlar shu