27
27
5- rasm. Endogen va ekzogen jarayonlarning umumiy turlari
2-Mavzu. Endogen geologik jarayonlar
Endogen geologik jarayonlarga magmatizm, er pustining xarakati va seysmik xodisalar kiradi.
Kupgina olimlar endogen geologik jarayonlarni vujudga keltiruvchi asosiy energiya manbai deb
radiogen issiklikni, ya`ni er paydo bulishi jarayonida, tuplangan, ogir, turgun bulmagan elementlarning
parchalanishi natijasida xosil bulgan issiklikni asosiy energiya manbai deb xisoblaydilar. er ka`rida
xosil bulgan bu issiklik energiyasi jinslarning issiklik utkazuvchanligi juda kichik bulganligi sababli
juda uzok vakt (milliard yillar) saklanib koladi.
Litosfera bilan mantiyaning chegara kismida termodinamik muvozanat buzilsa (xarorat ortsa
yoki bosim kamaysa), uta zichlangan moddalar suyuk xolatda utadi. Suyulish natijasida moddalarning
zichligi keskin pasayadi, xajmi katta mikdorga ortadi. Natijada bu kizigan suyuk moddalarning
litosferaga singib kirishi uchun sharoit yaratiladi va suyuk moddalarning differentsiatsiyasi boshlanadi.
er ka`rining bunday kismlaridan yukorida joylashgan chukindi katlamlar chuka boshlaydi, natijada
toshkobik jinslari sinib yirik yoriklarni xosil kiladi va suyuk kizigan moddalar bu yoriklardan er yuziga
okib chika boshlaydi. erning bunday kismlarida botik yuzalar xosil buladi. Bu xodisalardan tashkari er
pustining pasayishi xam V.e.Xainning fikriga kura, er ka`ridagi moddalarning zichlanishi xam sabab
bulishi mumkin.
Shunday kilib, er ka`ridagi moddalarning radiogen issiklik ta`sirida uzluksiz uzgarish jarayoni,
er yuzasida vulkon xodisalari va er pustining xarakati (tebranish) kurinishida uzini nomoyon kiladi.
Kupchilik endogen jarayonlarni uzok vakt utgandan sung paykab olish mumkin. Vulkan otilishi va
zilzilalarni esa ularning namoyon bulish vaktida kuzatish mumkin.
3-Mavzu. Magmatizm
erning ichki kuchlari ta`siri ostida paydo buladigan er ka`rida suyulgan moddalarning
litosferaga singib kirishi yoki er yuziga okib chikishi bilan boglik bulgan jarayonlar
magmatizm
deyiladi. Avval kursatib utilganidek magma jinslari sial kobigiga singib litosferaning turli
chukurliklarida kotadi yoki er yuziga okib chikadi. Bu jarayonlarning kechishi ikki xil omil bilan
boglik, ya`ni litosferaga ta`sir kiladigan magmaning bosim kuchi va unga karshilik kursatadigan
litosfera massasining karshilik kursatish kuchlari orasidagi uzaro nisbati bilan, litosfera katlamlarida
yorik va darzlarning mavjudligi va boshka buzilgan mintakalarning mavjudligi bilan boglik.
Shunga muvofik magmatizmning effuziv magmatizm yoki vulkanizm, intruziv magmatizm yoki
plutonizm turlari ajratiladi.
Intruziv magmatizm. Magma massasining er pustiga singib kirishi ikki yul bilan sodir buladi.
Birinchidan magmatik massa uning xarakatiga tuskinlik kiladigan litosfera katlamlarini kisman chetga
suradi, uzlashtiradi yoki eritadi va xarakati uchun uziga yul ochadi. Bu jarayonda er pustiga
magmaning katta massasi singib kiradi va katta chukurliklarda kotadi. Singib kotgan bu massalar
odatda tekis kiyalangan deyarli tik devorlar va gumbazsimon shiplar bilan chegaralangan. Bu
intruziyalarning ostki kismi butun tarkalish maydoni buylab tub magma uchogi bilan boglik buladi.
28
28
6-rasm. Intruziyalarning yotish shakllari
1-batolit; 2-etmolit; 3-garpolit; 4-shtok; 5-lakkolit; 6-fakolit; 7-tomir; 8-gumbaz; 9 - 12 - lava
okimlari; 10-nekk; 11-lava xaykali; 13-lava uchogi; 14-silla; 15-dayka; 16-lakkolit
Intruziyalarning bunday shakllari batolitlar va shtoklar deyiladi (6-rasm). Ikkinchi magma
litosferadagi yorik va darzlar buylab kutariladi. Ichki bosim tashki bosimga nisbatan katta erlarda,
magma litosfera katlamlarini chekka tomonlarga suradi va turli kattalikdagi massivlarni xosil kiladi.
Bu jins massivlari shakliga kura lakkolitlar va fakolitlar deyiladi.
Effuziv magmatizm. er yuzasining uzluksiz yoki uktin-uktin, yukori xaroratli, kattik, suyuk va
gazsimon maxsulotlar otilib chikib turadigan kismini vulkan deyiladi. Lavalar, kattik jism bulaklari
gazlar va buglar er yuziga darz va yoriklar orkali otilib chikadi.
Vulkonning sodir bulish jarayoni turli tumandir. Aksariyat vulkan otilishidan avval er osti
gumburlaydi va turli kuchdagi zilzilalar kuzatiladi, ayrim vaktlarda esa jarayon tinch sokin utadi.
Gazsimon maxsulotlar. Gazlar vulkonlardan bir me`yorda, sokin yoki katta kuchli portlash
jarayonida ajralib chikadi. Gazlar turli solishtirma ogirliklarga ega bulganliklari uchun bulutlar
kurinishida pastlik tomon xarakatlanadi yoki atmosferaga kutarilib asta-sekin karagayga uxshash
shaklni xosil kiladi.
Gaz maxsulotlarining 60-90%ini suv buglari tashkil kiladi. Vulkonlardan ajralib chikkan suv
buglarining xajmi bir-necha ming va million kubometrlarga etishi mumkin.
Suv buglaridan tashkari vulkonlardan xlor, azot, xlorli va ftorli vodorod, oltingugurt gazi,
ammiak, xlorli va uglerodli ammoniy, kislorod, CO2 gazi, metan, brom, ftor, va kator xloridli metallar
ajralib chikadi.
Kattik maxsulotlar. Vulkan otilishi jarayonida er yuziga turli kattalikdagi jins parchalari otiladi.
Jins bulaklari bilan bir katorda atmosferaga lavaning mayda kukunlari otiladi, ular atmosferada sovib
kotadi va er yuziga tukiladi. Otilgan jinslarning kattaligi ayrim xollarda 20-30 santimetrga etadi,
asosan ularning kattaligi 5-10 santimetr buladi. Agar otilgan jins bulaklarining kattaligi 5-10
santimetrdan katta bulsa, vulkon bombalari, 1-5 santimetr bulsa vulkon lapillilari, yana xam kichiklari
esa vulkon kumlari va vulkan kuli deyiladi.
Kattik otkindi maxsulotlarning kattaligi kanchalik kichik bulsa shunchalik ular balandlikka
otiladi va uzok masofaga xavo okimi bilan olib ketiladi va etkiziladi.
Suyuk maxsulotlar. Vulkondan otilib chikadigan kizdirilgan erigan suyuk maxsulotlar
lava
deyiladi. Lavaning tarkibida deyarli suv buglari va gazlar bulmaydi. Kimyoviy tarkibida esa O, Si, Al,
Mg, Fe, Na, Ca, K, H va boshka elementlar kup uchraydi. Lavaning xarorati 800-1300
0
S orasida
uzgarib turadi.
er yuziga okib chikkan suyuk lava gumbaz, okim va koplama shakllarini xosil kilib joylashadi
(7-rasm).
7-rasm. Vulkon uchogining tuzilishi (M.M.Jukov, V.I.Slavin, N. N.Dunaevalar buyicha): 1-
lava uchogi; 2- lava okimi; 3-somma; 4-konusi; 5-bugzi; 6-krateri; 7-kalderi
Vulkonlarning otilishi tanaffuslar bilan bir necha yillardan yoki bir necha un yillardan sung
kayta takrorlanishi mumkin. Ayrim vulkonlar faol xarakatlardan sung umuman kayta otilmasliklari