Geologiya uzb



Yüklə 1,01 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə11/38
tarix08.04.2018
ölçüsü1,01 Mb.
#36587
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   38

 

 

22



22

Gilli jinslar ikki guruxga bulinadi.  

Birinchi  guruxga-gillar-boglangan  jinslar-molekulalar  orasidagi  kuchlar  xisobiga  va  yupka 

zarralarining uzaro tortishishi xisobiga jins bulagida ushlanib turadigan, govakligi 50%, xatto 60% ga 

etadigan jinslar kiradi.  

Ikkinchi  guruxga  -  argillitlar  va  gilli  slanetslar-toshkotgan  va  metamorfizatsiyaga  uchragan, 

zich, govakligi juda oz bulgan, suvda yomon iviydigan yoki umuman ivimaydigan jinslar kiradi. Gillar 

va  argillitlar  xosil  bulishiga  karab  donali  kimyoviy  bulib-dengiz,  kultik,  del`ta,  kul,  daryo, 

flyuvioglyatsial  turlarga  bulinadi.  Tarkibida  kaolinit,  gidroslyuda,  montmorillonit  minerallari  keng 

tarkalgan. Gilli jinslarning granulometrik tarkibida diametri 0,005 mm dan kichik bulgan zarralarning 

mikdori  30-50%  dan  kam  bulmaydi.  Odatda  gillarda  chang  va  kum  zarralari  oz  mikdorda  uchraydi. 

Gillarning  mayda  zarralarga  bulinganligi  uning  mineral  tarkibi  va  xosil  bulish  sharoiti  bilan 

belgilanadi.  Ayniksa  dengizning  chukur  kismida  xosil  bulgan  montmorillonit  tarkibli  gillar  va  suv 

xavzalaridagi  suspenziyadan  chukmaga  tushib  xosil  bulgan  kaolinli  gillar  juda  mayda  zarralardan 

tashkil  topadi.  Tarkibida  kum  zarralari  mikdori  kup  bulgan  allyuvial  va  delyuvial  gillar  yomon 

saralangan  buladi.  Gilli  tog  jinslarining  asosiy  tarkibini  kaolinit  guruxining  gilli  minerallari, 

gidroslyudalar,  montmorillonitlar  tashkil  kiladi.  Gilli  minerallar  bilan  bir  katorda  ayrim  gillarda 

xloridlar,  paligorskit  guruxi  minerallari,  alyuminiyning  oksidlari,  gidrooksidlari  xamda  glaukonit  va 

opal  minerallari  gillarning  asosiy  mineral  tarkibini  xosil  kiladi.  Ikkinchi  darajali  minerallar  kvarts, 

xal`tsedon, slyuda, dala shpatlaridan iborat. Ikkilamchi minerallar kurinishida kal`tsit, dolomit, siderit, 

gips, pirit, markazit va boshka minerallar uchraydi. 

Gilli  jinslar  kimyoviy  tarkibi  buyicha  20-50%  glinozyomdan  (alyuminiy  oksidi),  3-5% 

ishkorlardan tashkil topadi. Oz mikdorda dala shpati, kvarts va slyudalardan iborat. Gilli jinslar asosan 

katlam  teksturasiga  ega  bulib,  katlam,  katlamchi,  linza  kurinishida  turli  kalinlikda  yotadi. Chukindi 

xosil  bulish  muxitiga  karab  gilli  jinslar,  dengiz,  laguna,  kul,  muzlik,  delyuvial,  prolyuvial,  allyuvial, 

elyuvial  turlarga  bulinadi. Mineral  tarkibiga  kura  gillar  kaolinitli,  gidroslyudali,  montmorillonitli  va 

kup mineralli buladi.  

Argillitlar  tsementlangan  va  zichlangan  katlamli  gilli  tog  jinslaridir.  Odatda  bu  jinslar  suvda 

ivimaydi  va  plastik  emas.  Argillitlarning  govakligi  10-12%  dan  1-2%  gacha  uzgaradi.  Tarkibida 

gidroslyudalar  xamda  kvarts,  opal,  xal`tsedon,  temir  oksidi  va  kator  aktsessor  minerallar 

uchraydi. Gilli slanetslar-zich, mustaxkam suvda ivimaydigan, juda oz govaklikka (1-2%) ega bulgan, 

slanetslarga  uxshash  gilli  jinsdir.  Asosan  tuk  ranglarda  uchraydi.  Kuch  ta`sirida  yupka  kalinligi  bir 

necha millimetrli varaka kurinishida sinib ajraladi. 

Slanetslarning tuk rangi  tarkibidagi organik kumir va bitum moddasining  borligi bilan boglik. 

Gilli slanetslar gidroslyudali va kup mineralli jins xisoblanadi. Ikkilamchi minerallardan seritsit, xlorit, 

ikkilamchi kvarts va karbonatlar uchraydi.  

Karbonatli  jinslar.  Karbonat  tarkibli  jinslarga  turli  oxaktoshlar,  bur,  oxakli  tuf,  dolomitlar 

kiradi.  Ular  katta  kalinlikdagi  katlamlar  (bir-necha  ming  metrgacha),  linzalar,  konkretsiyalar 

kurinishida  kal`tsit  yoki  oxakli  organizm  skeletlaridan  tashkil  topadi.  Karbonat  jinslaridagi  jins  xosil 

kiluvchi  minerallarga  kal`tsit,  dolomit,  kisman  aragonit,  onkerit,  temir-magniyli  karbonatlar  kiradi. 

Aralash  tarkibli  jinslarda  esa  angidrit,  gips,  opal,  xal`tsedon,  kvarts  uchraydi.  Gilli  minerallardan 

gidroslyuda  va  montmorillonit  (mergel)  uchraydi.  Karbonat  jinslar  kimyoviy  va  organik  bulishi 

mumkin. 

Tuzlar  yoki  tuzli  jinslar.  Tuzli  jinslarga  kimyoviy  yul  bilan  xosil  bulgan  xloridlar,  sul`fatlar 

sinfiga  mansub  bulgan  minerallardan  tashkil  topgan  yotkiziklar  kiradi.  Ular  katlamlar,  katlamchalar, 

linzalar  kurinishida  er  kesimida  uchraydi.  Bu  jinslar  lagunalarda,  kullarda  xam  kontinentlarda  xosil 

bulishi mumkin.  




 

 

23



23

Tuzli  jinslarning  asosiy  minerallari-angidrit,  gips,  galit,  sil`vin,  karnallit  va  boshka  minerallar 

xisoblanadi.  Ikkilamchi  minerallarga  soda,  magnezit,  dolomit,  burning  minerallari,  temir  oksidi  va 

gidrooksidi,  temir  sul`fidlari,  organik  moddalar  kiradi.  Bu  guruxdagi  jinslarga  angidrit,  gips,  galit 

minerallari  kiradi  va  ular  issik-kuruk  iklim  sharoitida  tuzlarning  chukmaga  tushishi  natijasida  xosil 

buladi.  

Kaustobiolitlarga  torf,  sapropel,  yonuvchi  slanetslar,  kumir,  neft,  bitum  va  yonuvchi  gazlar 

kiradi. Ular organizm va usimliklarning faoliyatlari natijasida xosil bulgan. Barcha chukindi jinslar er 

pustining kesimida katlam-katlam bulib turli mineralogik, granulometrik tarkibda, ranglarda, tuzilishda 

yotadilar.  Agar  chukmalarning  yotkizilishi  va  shakllanishi  tinch  (okmaydigan  suvlarda)  yoki  sekin 

okar  suvlarda  ruy  bersa  jins  katlamlari  gorizontal  xolatda,  boshka  sharoitlarda  kiya  yoki  tulkinsimon 

katlamlanib yotadi. Katlamning ostki chegara yuzasini uning tagi, yukori chegaraga yuzasini esa tomi 

deyiladi.  

Katlamning  kalinligi  bu  chegara  yuzalar  orasidagi  eng  kiska  masofani  kursatadi  (4-rasm). 

Uning  kalinligi  bir  millimetrdan  bir  necha  yuz  metrlargacha  uzgarib  turadi.  Katlam  kalinligining 

kichik masofada kiskarib borishi katlam sikigi deyiladi. Agar katlam kalinligi kiskarib borishi tufayli 

yukolib  ketsa,  bu  xodisa  katlamlarning  tugallanishi  deyiladi.  Katlamning  kalinligi  ikki  yunalishda 

kiskarib borib yuk bulib ketsa, linza kurinishda yotish deb aytiladi. 

 

4-rasm. Katlamlarning yotish shakli 

 

4-Mavzu. Metamorfik - uzgargan tog jinslari

 

Metamorfik  tog  jinslari  magmatik  va  chukindi  tog  jinslarining  yukori  xarorat,  bosim,  kaynok 

eritmalar va gazli birikmalar ta`sirida chukur uzgarishlarga uchrashi natijasida vujudga keladi.  

Bu  ta`sirlar  natijasida  tog  jinslarining  mineralogik  tarkibi,  strukturasi  va  teksturasi  uzgaradi. 

Masalan, amorf opal- kvartsga, limonit-gematitga, gematit esa magnetitga aylanadi. Tog jinslarida shu 

vaktning uzida kayta kristallanish xam sodir buladi. Masalan, organik govakli oxaktosh-marmartoshga, 

kum-yaxlit zich kristallik-kvartsitga, gillar-turli slanetslarga aylanadi. 

Barcha-metamorfik  jinslar  tulik  kristalli  tuzilishga  ega  va  bu  tuzilish  kayta  kristallanish 

jarayonida  vujudga  keladi.  Metamorfizm  ta`sirida  uz  strukturasini  tulik  uzgartirgan  jinslarni 

kristalloblastik  jinslar  deb  ataladi.  Metamorfik  jinslar  uchun  slanetssimon,  lentasimon,  yaxlit, 

kuzoynaksimon  (xol-xol)  teksturalar  xarakterlidir.  Slanetssimon  tekstura-minerallarning  parallel 

joylashishi  bilan  xarakterlanadi.  Shuning  uchun  jinslar  shu  yunalish  buyicha  plastinkalar  kurinishida 

ajraladi. Lentasimon tekstura turli tarkibdagi mineralning taram-taram (yul-yul) bulib joylashishi bilan 

xarakterlanadi.  Yaxlit  tekstura  mineral  donalarining  bir  tekis  zich  joylashganligini  kursatadi. 

Kuzoynaksimon  tekstura-mayda  donali  asosiy  massa  tarkibida  dala  shpatining  yumalok  yoki  chuzik 

bulaklarining mavjudligini kursatadi (4-jadval). Kayta xosil bulish jarayonida, kaysi bir ta`sir etuvchi 

omil  asosiy  xarorat,  bosim  yoki  boshkalar  bulishiga  karab,  metamorfizmning  bir  necha  turlari 



ajratiladi: 

1.  Kontakt  metamorfizm  magmaning  tog  jinslari  bilan  chegarasida  mineralizatorlarning 

ishtirokisiz  sodir  buladi.  Agar  tog  jinsining  kayta  xosil  bulishi,  chegaralarda,  fakat  yukori  xarorat 

ta`sirida  sodir  bulmay,  suvda  erigan  va  uchuvchan  mineralizatorlar  xam  ishtirok  etsa,  bu 



Yüklə 1,01 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   38




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə