22
22
Gilli jinslar ikki guruxga bulinadi.
Birinchi guruxga-gillar-boglangan jinslar-molekulalar orasidagi kuchlar xisobiga va yupka
zarralarining uzaro tortishishi xisobiga jins bulagida ushlanib turadigan, govakligi 50%, xatto 60% ga
etadigan jinslar kiradi.
Ikkinchi guruxga - argillitlar va gilli slanetslar-toshkotgan va metamorfizatsiyaga uchragan,
zich, govakligi juda oz bulgan, suvda yomon iviydigan yoki umuman ivimaydigan jinslar kiradi. Gillar
va argillitlar xosil bulishiga karab donali kimyoviy bulib-dengiz, kultik, del`ta, kul, daryo,
flyuvioglyatsial turlarga bulinadi. Tarkibida kaolinit, gidroslyuda, montmorillonit minerallari keng
tarkalgan. Gilli jinslarning granulometrik tarkibida diametri 0,005 mm dan kichik bulgan zarralarning
mikdori 30-50% dan kam bulmaydi. Odatda gillarda chang va kum zarralari oz mikdorda uchraydi.
Gillarning mayda zarralarga bulinganligi uning mineral tarkibi va xosil bulish sharoiti bilan
belgilanadi. Ayniksa dengizning chukur kismida xosil bulgan montmorillonit tarkibli gillar va suv
xavzalaridagi suspenziyadan chukmaga tushib xosil bulgan kaolinli gillar juda mayda zarralardan
tashkil topadi. Tarkibida kum zarralari mikdori kup bulgan allyuvial va delyuvial gillar yomon
saralangan buladi. Gilli tog jinslarining asosiy tarkibini kaolinit guruxining gilli minerallari,
gidroslyudalar, montmorillonitlar tashkil kiladi. Gilli minerallar bilan bir katorda ayrim gillarda
xloridlar, paligorskit guruxi minerallari, alyuminiyning oksidlari, gidrooksidlari xamda glaukonit va
opal minerallari gillarning asosiy mineral tarkibini xosil kiladi. Ikkinchi darajali minerallar kvarts,
xal`tsedon, slyuda, dala shpatlaridan iborat. Ikkilamchi minerallar kurinishida kal`tsit, dolomit, siderit,
gips, pirit, markazit va boshka minerallar uchraydi.
Gilli jinslar kimyoviy tarkibi buyicha 20-50% glinozyomdan (alyuminiy oksidi), 3-5%
ishkorlardan tashkil topadi. Oz mikdorda dala shpati, kvarts va slyudalardan iborat. Gilli jinslar asosan
katlam teksturasiga ega bulib, katlam, katlamchi, linza kurinishida turli kalinlikda yotadi. Chukindi
xosil bulish muxitiga karab gilli jinslar, dengiz, laguna, kul, muzlik, delyuvial, prolyuvial, allyuvial,
elyuvial turlarga bulinadi. Mineral tarkibiga kura gillar kaolinitli, gidroslyudali, montmorillonitli va
kup mineralli buladi.
Argillitlar tsementlangan va zichlangan katlamli gilli tog jinslaridir. Odatda bu jinslar suvda
ivimaydi va plastik emas. Argillitlarning govakligi 10-12% dan 1-2% gacha uzgaradi. Tarkibida
gidroslyudalar xamda kvarts, opal, xal`tsedon, temir oksidi va kator aktsessor minerallar
uchraydi. Gilli slanetslar-zich, mustaxkam suvda ivimaydigan, juda oz govaklikka (1-2%) ega bulgan,
slanetslarga uxshash gilli jinsdir. Asosan tuk ranglarda uchraydi. Kuch ta`sirida yupka kalinligi bir
necha millimetrli varaka kurinishida sinib ajraladi.
Slanetslarning tuk rangi tarkibidagi organik kumir va bitum moddasining borligi bilan boglik.
Gilli slanetslar gidroslyudali va kup mineralli jins xisoblanadi. Ikkilamchi minerallardan seritsit, xlorit,
ikkilamchi kvarts va karbonatlar uchraydi.
Karbonatli jinslar. Karbonat tarkibli jinslarga turli oxaktoshlar, bur, oxakli tuf, dolomitlar
kiradi. Ular katta kalinlikdagi katlamlar (bir-necha ming metrgacha), linzalar, konkretsiyalar
kurinishida kal`tsit yoki oxakli organizm skeletlaridan tashkil topadi. Karbonat jinslaridagi jins xosil
kiluvchi minerallarga kal`tsit, dolomit, kisman aragonit, onkerit, temir-magniyli karbonatlar kiradi.
Aralash tarkibli jinslarda esa angidrit, gips, opal, xal`tsedon, kvarts uchraydi. Gilli minerallardan
gidroslyuda va montmorillonit (mergel) uchraydi. Karbonat jinslar kimyoviy va organik bulishi
mumkin.
Tuzlar yoki tuzli jinslar. Tuzli jinslarga kimyoviy yul bilan xosil bulgan xloridlar, sul`fatlar
sinfiga mansub bulgan minerallardan tashkil topgan yotkiziklar kiradi. Ular katlamlar, katlamchalar,
linzalar kurinishida er kesimida uchraydi. Bu jinslar lagunalarda, kullarda xam kontinentlarda xosil
bulishi mumkin.
23
23
Tuzli jinslarning asosiy minerallari-angidrit, gips, galit, sil`vin, karnallit va boshka minerallar
xisoblanadi. Ikkilamchi minerallarga soda, magnezit, dolomit, burning minerallari, temir oksidi va
gidrooksidi, temir sul`fidlari, organik moddalar kiradi. Bu guruxdagi jinslarga angidrit, gips, galit
minerallari kiradi va ular issik-kuruk iklim sharoitida tuzlarning chukmaga tushishi natijasida xosil
buladi.
Kaustobiolitlarga torf, sapropel, yonuvchi slanetslar, kumir, neft, bitum va yonuvchi gazlar
kiradi. Ular organizm va usimliklarning faoliyatlari natijasida xosil bulgan. Barcha chukindi jinslar er
pustining kesimida katlam-katlam bulib turli mineralogik, granulometrik tarkibda, ranglarda, tuzilishda
yotadilar. Agar chukmalarning yotkizilishi va shakllanishi tinch (okmaydigan suvlarda) yoki sekin
okar suvlarda ruy bersa jins katlamlari gorizontal xolatda, boshka sharoitlarda kiya yoki tulkinsimon
katlamlanib yotadi. Katlamning ostki chegara yuzasini uning tagi, yukori chegaraga yuzasini esa tomi
deyiladi.
Katlamning kalinligi bu chegara yuzalar orasidagi eng kiska masofani kursatadi (4-rasm).
Uning kalinligi bir millimetrdan bir necha yuz metrlargacha uzgarib turadi. Katlam kalinligining
kichik masofada kiskarib borishi katlam sikigi deyiladi. Agar katlam kalinligi kiskarib borishi tufayli
yukolib ketsa, bu xodisa katlamlarning tugallanishi deyiladi. Katlamning kalinligi ikki yunalishda
kiskarib borib yuk bulib ketsa, linza kurinishda yotish deb aytiladi.
4-rasm. Katlamlarning yotish shakli
4-Mavzu. Metamorfik - uzgargan tog jinslari
Metamorfik tog jinslari magmatik va chukindi tog jinslarining yukori xarorat, bosim, kaynok
eritmalar va gazli birikmalar ta`sirida chukur uzgarishlarga uchrashi natijasida vujudga keladi.
Bu ta`sirlar natijasida tog jinslarining mineralogik tarkibi, strukturasi va teksturasi uzgaradi.
Masalan, amorf opal- kvartsga, limonit-gematitga, gematit esa magnetitga aylanadi. Tog jinslarida shu
vaktning uzida kayta kristallanish xam sodir buladi. Masalan, organik govakli oxaktosh-marmartoshga,
kum-yaxlit zich kristallik-kvartsitga, gillar-turli slanetslarga aylanadi.
Barcha-metamorfik jinslar tulik kristalli tuzilishga ega va bu tuzilish kayta kristallanish
jarayonida vujudga keladi. Metamorfizm ta`sirida uz strukturasini tulik uzgartirgan jinslarni
kristalloblastik jinslar deb ataladi. Metamorfik jinslar uchun slanetssimon, lentasimon, yaxlit,
kuzoynaksimon (xol-xol) teksturalar xarakterlidir. Slanetssimon tekstura-minerallarning parallel
joylashishi bilan xarakterlanadi. Shuning uchun jinslar shu yunalish buyicha plastinkalar kurinishida
ajraladi. Lentasimon tekstura turli tarkibdagi mineralning taram-taram (yul-yul) bulib joylashishi bilan
xarakterlanadi. Yaxlit tekstura mineral donalarining bir tekis zich joylashganligini kursatadi.
Kuzoynaksimon tekstura-mayda donali asosiy massa tarkibida dala shpatining yumalok yoki chuzik
bulaklarining mavjudligini kursatadi (4-jadval). Kayta xosil bulish jarayonida, kaysi bir ta`sir etuvchi
omil asosiy xarorat, bosim yoki boshkalar bulishiga karab, metamorfizmning bir necha turlari
ajratiladi:
1. Kontakt metamorfizm magmaning tog jinslari bilan chegarasida mineralizatorlarning
ishtirokisiz sodir buladi. Agar tog jinsining kayta xosil bulishi, chegaralarda, fakat yukori xarorat
ta`sirida sodir bulmay, suvda erigan va uchuvchan mineralizatorlar xam ishtirok etsa, bu