44
44
3. Vodiyning allyuvial yotkiziklar bilan tuldirilishi ikkinchi boskich bilan bir vaktda
boshlanadi. Bu boskichda okar suvning erozion faoliyati, kiyalik juda kichik bulganligi va xamda
tarkibida kup mikdorda loyka bulganligi sababli tuxtaydi va vodiy allyuvial yotkiziklar bilan
tuldiriladi. Atrof yuzalar esa tekislik shaklini oladi.
4. Vodiy rivojlanishining bu boskichida chukindi yotkizish jarayoni tashish jarayoni bilan
almashinadi.
Agar daryoning eroziya bazisi pasaysa uning kundalang kesimi tiklanadi, daryo uz uzanini
kaytadan jadal yuva boshlaydi va uz yotkiziklari joylashgan tekis yuzalarda yangi vodiyni xosil kilish
boshlanadi (yangi erozion boskich boshlanadi). Tektonik xarakatning susayishi bilan daryoning
kundalang kesimi tekislanib boradi yonlama eroziya kuchayib vodiyni kengaytiradi va shu bilan bir
vaktda yangi allyuviy bilan tuldiriladi. Ilgari xosil bulgan kayir yangisiga nisbatan yukori
balandliklarda joylashadi va uning koldiklari yangi kayir buylab chuziladi. Daryoda suv kutarilishi
davrida vodiyning suv bosmaydigan eski kayiri, kayir usti terrasasi deyiladi. Daryo kuyilish joyining
bir necha marta pasayishi natijasida kayir usti terrasalari tizimlari xosil buladi.
19-rasm. Daryo vodiysi terrasalari vodiysining kundalang
20-rasm. Daryo kesimi
I - akkumulyativ terrasalar;
II-erozion terrasa;
III - skul`ptura terrasasi;
IV – vodiyning tub kirgogi;
I, II, III - kayir usti terrasalari.
Terrasa elementlari: A-yuzasi, B-chekkasi, V-zinasi,
h-balandligi, a - tub tog jinslarining tabiiy
kiyaligi, b -bechevnikning tabiiy kiyaligi
Eng yukorida joylashgan kayir usti terrasasi yoshi katta, kayir esa eng kichik yoshdagi terrasa
xisoblanadi. Terrasalarga pastdan yukoriga karab tartib soni beriladi. Bir xil balandlikda joylashgan
terrasalar teng yoshli xisoblanadi. Xar bir terrasaning balandligi kengligi, zinasi va boshka elementlari
buladi (20-rasm).
Xosil
bulishiga
kura
terrasalar
akkumulyativ,
erozion
va
tsokol
turlariga
bulinadi. Akkumulyativ terrasalar allyuviy yotkiziklaridan, erozion terrasalar tub jinslardan, tsokol
terrasalari esa asosan tub jinslardan, kisman esa allyuviy yotkiziklaridan tashkil topadi. Akkumulyativ
terrasalar ikki xil geomorfologik turlarga ya`ni ustiga (19
a
-rasm) kuyilgan (19
b
-rasm) ichiga kuyilgan
terrasalarga bulinadi. Allyuvial yotkiziklarning kalinligi odatda bir necha metrdan 80-100
metrlargacha uzgarib turadi. Ammo ayrim er maydonining uzok muddat bukilgan (botik) erlarida 400-
500 metrlarga etishi mumkin (Amudaryo Turkmaniston xududida).
45
45
4-Mavzu. Muzliklar va ularning geologik ishi
Umumiy tushunchalar. Tabiatda past xaroratning mavjudligi suvning kor va muz xolida
uchrashiga sabab buladi. Odatda kor va muzlar kor chizigidan yukorida baland tog ulkalarida uchraydi.
Kor chizigining balandligi ekvatordan kutblar tomon pasayib boradi va janubiy yarim sharda
Antarktida va shimoliy yarim sharda Grenlandiya chegaralarida dengiz satxi bilan tenglashadi.
Kor chizigidan yukorida kor erimaydi. Yillar utishi bilan korning kalinligi ortib, uz ogirligi
ta`sirida zichlanib boradi va yirik donali muz kristallaridan tashkil topgan massani xosil kiladi.
Vakt utishi bilan bu massa zichlanib boradi va kuyma massa kurinishidagi rangsiz muzga
aylanadi. Kor chizigidan yukorida joylashgan erimaydigan muz va kor massasiga muzliklar deyiladi.
Muzliklar uz shakliga va xarakatining xarakteriga kura tog va materik muzliklariga bulinadi.
Tog muzliklari baland tog vodiylarida xosil buladi va aksariyat tog chukkilarini xam koplaydi.
Agar tog muzliklari bir-birlari bilan kushilsa murakkab muzliklarni xosil kiladi.
Materik muzliklarini koplama yoki Grenlandiya muzliklari deb xam yuritiladi. Katta
kalinliklardagi muz massasi juda katta maydonlarni koplaydi.
Masalan 2,0 mln.km
2
ga yakin maydonga ega bulgan Grenlandiya shunday muzliklar bilan
koplangan.
Muz kattik jism xolatida bulishiga karamay yukori plastiklikka - egilish, chuzilish xususiyatiga
ega. Shuning uchun tog muzliklari daryo suvlari kabi xarakat kiladi, fakat suvning tezligiga nisbatan
10000 barobar kichik buladi. Shunga asoslanib aytish mumkinki, ma`lum bir daryo vodiysida suvning
tezligi 10 metr bulsa, aynan shunday vodiyda muzlik I millimetr tezlik bilan xarakat kiladi.
Koplama muzliklar ma`lum kalinlikka etgandan sung, uz ogirligi bilan pastki katlamlarni ezadi
va yon atrofga sikib chikaradi. Dengiz kirgogiga etgandan sung, sikib chikarilgan muz massasi bulinib
suzib yuruvchi muz toglarini-aysberglarni xosil kiladi.
Xarakat kilayotgan muzlik kor chizigi chegarasiga etgach eriy boshlaydi. Muzlik erish
mintakasining balandligi urtacha yillik xaroratga boglik ravishda uzgarib turadi. Yil issik kelgan yillari
kor chizigi yukoriga chekinadi, sovuk yillari esa pastga tushadi. Xaroratning uzgarishi kup yillik
bulishi mumkin, ya`ni kator keladigan sovuk yillar, issik yillar bilan almashinuvi mumkin. Kor chizigi
chegarasining pastlikka xarakatini muzlik bosishi yukoriga chekinishini esa muzlikning kaytishi
deyiladi. Muzliklarning bosishi va kaytish davrlarining 20 yildan 45 yilgacha davom etishi kayd
kilingan.
Morena va morena yotkiziklari. Baland tog vodiylaridagi muzliklar daryolar kabi uz kirgogi
va uzaniga ega. Muzlik uz xarakati jarayonida kirgoklarini va asosini uyadi, ya`ni uz yulida uchragan
kattik tog jinslarini va koyatoshlarni maydalab, uzi bilan olib ketadi va er yuzasida chukurchalar xosil
kiladi.
Muzlikning
bunday
ishi
ekzaratsiya
deb
ataladi.
Muzlik ta`siridan parchalangan tog jinsi bulaklari, muz bilan olib ketiladi va muzlikning tagida
xarakatchan kichik katlamchani xosil kiladi. Bu xarakatlanuvchi tog jinsi bulaklaridan tashkil topgan
katlam, muzlikning buzish ta`sirini xarakat yunalishi buylab kuchaytiradi. Bunday xarakatlanuvchi jins
bulaklari maxsuloti morenalar deb yuritiladi. Muzliklarning asosida xarakatlanuvchi morenalarni ostki
morenalar, kirgoklari buylab xarakatlanuvchi morenalar - yon morenalar deb ataladi. Muzliklarning
xarakati vaktida uning yuzasida tog yonbagirlaridan uvalanib tushgan tog jinsi bulaklari tudalanishi
mumkin. Bunday jins bulaklari asta-sekin tuplanishidan ustki morenalar xosil buladi. Agar ikki vodiy
tutashib bir vodiyga aylansa, muzliklar xam kushiladi. Kushilgan morenalar ikki morenaning urtasida
joylashadi va urta morenalarni xosil kiladi (21-rasm).
Xar bir baland tog muzligi albatta uch xil morenaga ega buladi: ostki va ikkita yon morenalar.
Bulardan tashkari ustki va urta morenalar xam bulishi mumkin. Bunday morenalar xarakatlanuvchi
morenalardir. Muzlik kor chizigidan pastga tushgandan sung eriy boshlaydi, olib kelingan morenalar
uz xarakatini tuxtatadi va xarakatlanmaydigan morenalar yotkiziladi. Bu morenalar oxirgi, buylama va
asosiy morena turlariga bulinadi (21-rasm).
Yotkizilgan morenalarning tarkibi turli-tuman maxsulotlardan iborat va juda mayda donadan
yirik xarsangtoshlargacha (diametri 2-3 metr va undan ortik ) bulishi mumkin. Ayrim xollarda
tarkibining asosiy kismini gillar tashkil kiladi. Mayda shagal, yirik shagal kisman uchraydi. Ayrim
xollarda esa uning tarkibini yirik donali jins bulaklari tashkil kiladi. Gil va kumlar esa kisman