Geologiya uzb



Yüklə 1,01 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə21/38
tarix08.04.2018
ölçüsü1,01 Mb.
#36587
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   38

 

 

44



44

3.  Vodiyning  allyuvial  yotkiziklar  bilan  tuldirilishi  ikkinchi  boskich  bilan  bir  vaktda 

boshlanadi.  Bu  boskichda  okar  suvning  erozion  faoliyati,  kiyalik  juda  kichik  bulganligi  va  xamda 

tarkibida  kup  mikdorda  loyka  bulganligi  sababli  tuxtaydi  va  vodiy  allyuvial  yotkiziklar  bilan 

tuldiriladi. Atrof yuzalar esa tekislik shaklini oladi. 



4.  Vodiy  rivojlanishining  bu  boskichida  chukindi  yotkizish  jarayoni  tashish  jarayoni  bilan 

almashinadi. 

Agar  daryoning  eroziya  bazisi  pasaysa  uning  kundalang  kesimi  tiklanadi,  daryo  uz  uzanini 

kaytadan jadal yuva boshlaydi va uz yotkiziklari joylashgan tekis yuzalarda yangi vodiyni xosil kilish 

boshlanadi  (yangi  erozion  boskich  boshlanadi).  Tektonik  xarakatning  susayishi  bilan  daryoning 

kundalang  kesimi  tekislanib  boradi  yonlama  eroziya  kuchayib  vodiyni  kengaytiradi  va  shu  bilan  bir 

vaktda  yangi  allyuviy  bilan  tuldiriladi.  Ilgari  xosil  bulgan  kayir  yangisiga  nisbatan  yukori 

balandliklarda  joylashadi  va  uning  koldiklari  yangi  kayir  buylab  chuziladi.  Daryoda  suv  kutarilishi 

davrida vodiyning suv bosmaydigan eski kayiri, kayir usti terrasasi deyiladi. Daryo kuyilish joyining 

bir necha marta pasayishi natijasida kayir usti terrasalari tizimlari xosil buladi. 

      

  

  



  

  

  



  

  

  



   

   


 

 

19-rasm. Daryo vodiysi terrasalari vodiysining  kundalang  

20-rasm. Daryo kesimi 

I - akkumulyativ terrasalar; 

II-erozion terrasa; 

III - skul`ptura terrasasi;  

IV – vodiyning tub kirgogi;   

I, II, III - kayir usti terrasalari. 

Terrasa elementlari: A-yuzasi, B-chekkasi, V-zinasi,  

h-balandligi, a - tub tog jinslarining tabiiy 

kiyaligi, b -bechevnikning tabiiy kiyaligi 

  

Eng  yukorida joylashgan kayir usti terrasasi yoshi katta, kayir esa eng kichik yoshdagi terrasa 



xisoblanadi.  Terrasalarga  pastdan  yukoriga  karab  tartib  soni  beriladi.  Bir  xil  balandlikda  joylashgan 

terrasalar teng yoshli xisoblanadi. Xar bir terrasaning balandligi kengligi, zinasi va boshka elementlari 

buladi (20-rasm). 

 Xosil 

bulishiga 

kura 

terrasalar 

akkumulyativ, 

erozion 

va 

tsokol 

turlariga 

bulinadi. Akkumulyativ  terrasalar  allyuviy  yotkiziklaridan,  erozion  terrasalar  tub  jinslardan,  tsokol 

terrasalari esa asosan tub jinslardan, kisman esa allyuviy yotkiziklaridan tashkil topadi. Akkumulyativ 

terrasalar ikki xil geomorfologik turlarga  ya`ni ustiga (19

a

-rasm) kuyilgan (19



b

-rasm) ichiga kuyilgan 

terrasalarga  bulinadi.  Allyuvial  yotkiziklarning  kalinligi  odatda  bir  necha  metrdan  80-100 

metrlargacha uzgarib turadi. Ammo ayrim er maydonining uzok muddat bukilgan (botik) erlarida 400-

500 metrlarga etishi mumkin (Amudaryo Turkmaniston xududida). 

 

 




 

 

45



45

4-Mavzu. Muzliklar va ularning geologik ishi

 

Umumiy  tushunchalar.  Tabiatda  past  xaroratning  mavjudligi  suvning  kor  va  muz  xolida 

uchrashiga sabab buladi. Odatda kor va muzlar kor chizigidan yukorida baland tog ulkalarida uchraydi. 

Kor  chizigining  balandligi  ekvatordan  kutblar  tomon  pasayib  boradi  va  janubiy  yarim  sharda 

Antarktida va shimoliy yarim sharda Grenlandiya chegaralarida dengiz satxi bilan tenglashadi.  

Kor  chizigidan  yukorida  kor  erimaydi.  Yillar  utishi  bilan  korning  kalinligi  ortib,  uz  ogirligi 

ta`sirida zichlanib boradi va yirik donali muz kristallaridan tashkil topgan massani xosil kiladi. 

Vakt  utishi  bilan  bu  massa  zichlanib  boradi  va  kuyma  massa  kurinishidagi  rangsiz  muzga 

aylanadi.  Kor  chizigidan  yukorida  joylashgan  erimaydigan  muz  va  kor  massasiga  muzliklar  deyiladi. 

Muzliklar uz shakliga va xarakatining xarakteriga kura tog va materik muzliklariga bulinadi. 



Tog muzliklari baland tog vodiylarida xosil buladi va aksariyat tog chukkilarini xam koplaydi. 

Agar tog muzliklari bir-birlari bilan kushilsa murakkab muzliklarni xosil kiladi. 



Materik  muzliklarini  koplama  yoki  Grenlandiya  muzliklari  deb  xam  yuritiladi.  Katta 

kalinliklardagi muz massasi juda katta maydonlarni koplaydi. 

Masalan  2,0  mln.km

ga  yakin  maydonga  ega  bulgan  Grenlandiya  shunday  muzliklar  bilan 



koplangan.  

Muz kattik jism xolatida bulishiga karamay yukori plastiklikka - egilish, chuzilish xususiyatiga 

ega.  Shuning  uchun  tog  muzliklari  daryo  suvlari  kabi  xarakat  kiladi,  fakat  suvning  tezligiga  nisbatan 

10000 barobar kichik buladi. Shunga asoslanib aytish mumkinki, ma`lum bir daryo vodiysida suvning 

tezligi 10 metr bulsa, aynan shunday vodiyda muzlik I millimetr tezlik bilan xarakat kiladi. 

Koplama muzliklar ma`lum kalinlikka etgandan sung, uz ogirligi bilan pastki katlamlarni ezadi 

va yon atrofga sikib chikaradi. Dengiz kirgogiga etgandan sung, sikib chikarilgan muz massasi bulinib 

suzib yuruvchi muz toglarini-aysberglarni xosil kiladi. 

Xarakat  kilayotgan  muzlik  kor  chizigi  chegarasiga  etgach  eriy  boshlaydi.  Muzlik  erish 

mintakasining balandligi urtacha yillik xaroratga boglik ravishda uzgarib turadi. Yil issik kelgan yillari 

kor  chizigi  yukoriga  chekinadi,  sovuk  yillari  esa  pastga  tushadi.  Xaroratning  uzgarishi  kup  yillik 

bulishi mumkin, ya`ni kator keladigan sovuk yillar, issik yillar bilan almashinuvi mumkin. Kor chizigi 

chegarasining  pastlikka  xarakatini  muzlik  bosishi  yukoriga  chekinishini  esa  muzlikning  kaytishi 

deyiladi.  Muzliklarning  bosishi  va  kaytish  davrlarining  20  yildan  45  yilgacha  davom  etishi  kayd 

kilingan. 

Morena va morena yotkiziklari. Baland tog vodiylaridagi muzliklar daryolar kabi uz kirgogi 

va uzaniga ega. Muzlik uz xarakati jarayonida kirgoklarini va asosini uyadi, ya`ni uz yulida uchragan 

kattik tog jinslarini va koyatoshlarni maydalab, uzi bilan olib ketadi va er yuzasida chukurchalar xosil 

kiladi. 


Muzlikning 

bunday 


ishi 

ekzaratsiya 

deb 

ataladi. 

      Muzlik  ta`siridan  parchalangan  tog  jinsi  bulaklari,  muz  bilan  olib  ketiladi  va  muzlikning  tagida 

xarakatchan  kichik  katlamchani  xosil  kiladi.  Bu xarakatlanuvchi  tog  jinsi  bulaklaridan  tashkil  topgan 

katlam, muzlikning buzish ta`sirini xarakat yunalishi buylab kuchaytiradi. Bunday xarakatlanuvchi jins 

bulaklari maxsuloti morenalar deb yuritiladi. Muzliklarning asosida xarakatlanuvchi morenalarni ostki 

morenalar,  kirgoklari  buylab  xarakatlanuvchi  morenalar  -  yon  morenalar  deb  ataladi.  Muzliklarning 

xarakati  vaktida  uning  yuzasida  tog  yonbagirlaridan  uvalanib  tushgan  tog  jinsi  bulaklari  tudalanishi 

mumkin. Bunday jins bulaklari asta-sekin tuplanishidan ustki morenalar xosil buladi. Agar ikki vodiy 

tutashib bir vodiyga aylansa, muzliklar xam kushiladi. Kushilgan morenalar ikki morenaning urtasida 

joylashadi va urta morenalarni xosil kiladi (21-rasm). 

Xar bir baland tog muzligi albatta uch xil morenaga ega buladi: ostki va ikkita yon morenalar. 

Bulardan  tashkari  ustki  va  urta  morenalar  xam  bulishi  mumkin.  Bunday  morenalar  xarakatlanuvchi 

morenalardir.  Muzlik  kor  chizigidan  pastga  tushgandan  sung  eriy  boshlaydi,  olib  kelingan  morenalar 

uz xarakatini tuxtatadi va xarakatlanmaydigan morenalar yotkiziladi. Bu morenalar oxirgi, buylama va 

asosiy morena turlariga bulinadi (21-rasm). 

Yotkizilgan  morenalarning  tarkibi  turli-tuman  maxsulotlardan  iborat  va  juda  mayda  donadan 

yirik  xarsangtoshlargacha  (diametri  2-3  metr  va  undan  ortik  )  bulishi  mumkin.  Ayrim  xollarda 

tarkibining  asosiy  kismini  gillar  tashkil  kiladi.  Mayda  shagal,  yirik  shagal  kisman  uchraydi.  Ayrim 

xollarda  esa  uning  tarkibini  yirik  donali  jins  bulaklari  tashkil  kiladi.  Gil  va  kumlar  esa  kisman 




Yüklə 1,01 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   38




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə