Geologiya uzb
Yüklə 1,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2-Mavzu. Aeratsiya va suvga tuyingan mintakalar tushunchasi
61 61 er sharida suv muvozanati Atmosfera yoginlari er osti va yuza suvlarining umumiy yigindisi Buglanish Maydon
Maydon, km 2 mm
ming km 3 mm ming km 3 mm ming km 3
Kuruklik 149000
800 119
315 47
485 72
Dunyo okeani 361000
1270 458
130 47
1400 505
er sharida 510000
1130 577
- - 1130 577
2-Mavzu. Aeratsiya va suvga tuyingan mintakalar tushunchasi
tuyingan mintakalarga bulinadi. Aeratsiya mintakasi er yuzasidan sizot suvining satxigacha bulgan mintakani uz ichiga oladi. Aeratsiya mintakasi tog jinslarining govaklari xavo, suv bugi mustaxkam va bush boglangan xamda kapillyar suvlar bilan tuldirilgan. Bu mintakada gravitatsion suvlar fakat korlarning jadal erishi davrida va yogingarchilik kup davrlarda xosil bulishi mumkin. Aeratsiya mintakasining kalinligi tog jinslarining litologik xususiyatiga, er yuzasining past- balandligiga va iklim sharoitiga boglik. Uning kalinligi bir necha santimetrdan yuz metrlargacha uzgarib turadi. er osti suvlari aeratsiya mintakasi orkali atmosfera bilan boglanadi. Yomgir va kor suvlari aeratsiya mintakasi orkali sizib utadi va er osti suvi resurslarini ozukalantiradi. Kuruk iklimli mintakalarda aeratsiya mintakasi orkali er osti suvlarining satxi 3 metrdan yakin joylashganda jadal buglanadi. er usti suvlarining sizib utish tezligi va buglanishi, aeratsiya mintakasi tuzilishiga, jinslarning litologik tarkibiga va joyning fizik-geografik sharoitiga boglik. Suvga tuyingan mintakaning yukori chegarasi sizot suvlari satxidan boshlanadi, pastki chegarasi esa suvning kritik xaroratli (374-450 0 S) chukurligigacha davom etadi. Vulkon faoliyati xozirgi davrda faol bulgan ulkalarda 8-10 km ni, kembriy davrigacha bulgan burmalanish viloyatlarida 30-35 km ga etishi mumkin. Bu mintakadagi tog jinslari bushliklari va govaklari erkin xolatdagi va boshka kurinishlardagi suvlar bilan tuldirilgan buladi. Shuning uchun bu mintakada suvli katlamlar joylashgan. er osti suvlarining mikdoriy taksimlanishi buyicha er pustining yukori kismi ikki kavatga bulinadi. Pastki kavat, zichligi yukori bulgan, metamorfizatsiyaga uchragan, granit, gneys va slanetslardan tashkil topadi. er osti suvlari esa tog jinslarining yorik va darzlariga joylashgan buladi va mikdori chegaralangan buladi. Yukori kavat-chukindi tog jinsi katlamlaridan tashkil topadi va bu erda er osti suvi xavzalari joylashgan buladi. Agar asosiy suvli katlamlar joylashgan er pustining yukori kismi uchun tik kesim tuzilsa, kesimda er osti va usti suvlarining boglanish darajasi buyicha uchta gidrodinamik
mintakada er osti suvi okimlari daryo tizimlari tomon yunalgan buladi. Yirik daryolar, kullar kisman dengizlar er osti suvlari uchun faol tabiiy zovur vazifasini utaydi. Birinchi mintakadagi suv resurslari tabiatdagi umumiy suv aylanishi xarakatida faol katnashadi, uzining xarakatchanligi va mikdorining vakt davomida tuldirib turishligi bilan fark kiladi.
mintaka yirik daryo va kullarning er osti suvi okimlariga tabiiy zovur sifatidagi ta`siri juda kuchsiz bulishi bilan birinchi mintakadan fark kiladi. er osti suvi okimlarining yunalishi, tabiiy tezligi va er
62 62 osti suv xavzasi mintakaviy drenalanish bazisining joylashgan urni bilan boglik. Bu mintaka uchun chukurlik ortishi bilan er osti suvlarining atmosfera yoginlari xisobiga ozukalanishi kamayib boradi. Bu mintakada tarkalgan er osti suvlarining minerallashishi yukori (10-20 g/l gacha) buladi.
1 - mintakaviy suvlarning satxi; 2 - tuprok katlami; 3 - suvli jinslar; 4 - suv utkazmaydigan jinslar; 5 - er osti suvining yunalishi; I-almashinuv faol er osti suv okimi; II - almashinuv syokinlashgan er osti suv okimi; III - almashinuv uta sekinlashgan er osti suvi okimi.
er osti suvlarining xarakat yunalishi okimning mintakaviy bazisi (dengiz, okean) va katta chukurlikda tarkalgan yirik katta tektonik yoriklar bilan boglik. er osti suvlarining okimi tezligi juda kichik 0,05-0,1 m orasida uzgarib turadi. Shuning uchun er osti suvlarining tabiiy resurslari deyarli tiklanib turmaydi. Suvlarning minerallashishi juda yukori buladi.
Tog jinslari turli kurinishdagi suvlarni uz ichiga oladi. Bu masalani birinchilardan bulib rus olimi A.F.Lebedev (1930 yil) tajribalar yordamida isbot kilgan va tog jinslarida bir-birlaridan fizik xossalari bilan fark kiladigan kuyidagi suv turlarini ajratgan: 1) suv bugi; 2) gigroskopik suv; 3) parda suvi; 4) erkin suvlar; 5) kattik xolatdagi suvlar (30-rasm). Keyingi vaktlarda A.F. Lebedevning fikrlariga tuzatishlar va anikliklar kiritildi. Bug kurinishidagi suv odatda tog jinslarining erkin suvdan bush govak, yoriklarini tuldiradi va xarorat yukori joydan past tomonga yoki namlik darajasi katta erdan namligi kichik tomonga karab xarakatlanadi. Bug kurinishidagi suvlarning xarakati turli yunalishlarda tik yoki gorizontal-yunalgan buladi. Tog jinslariga bug kurinishidagi suvlar atmosferadan kirishi mumkin yoki tuprok va tog jinslaridagi suvlarning buglanishidan xosil buladi. Suv bugi, zarralarning yuzasi bilan tortilishi va boglangan xolatga utishi mumkin. Bu xodisa shuni kursatadiki, suv molekulalari elektr toki utkazmaydigan jismlar emas, u ikki karama-karshi ishorali kutblarga ega bulgan jismlardir. Suv bugining adsorbtsiyasi natijasida, tog jinslari zarralari yuzasiga joylashgan ionlar suv molekulalarini uziga tortadi va natijada suv molekulalari boglangan xolatga utadi. Bug kurinishidagi suvlar usimlikni ozukalanishida katnashmaydi. Mustaxkam boglangan yoki gigroskopik suvlar zarralarning yuzasida juda yupka parda kurinishida va katta bosim ostida (10000-atm.) ushlanib turadi. Bu suvni press yordamida ajratib olish mumkin emas, fakat tog jinsini kizdirgandagina bug xolatiga utadi va xarakat kiladi. Gigroskopik suv pardasining kalinligi, suv molekulasining bir necha diametriga yakin buladi yoki millimetrning mingdan bir kismi bilan ulchanadi. Gigroskopik suv ogirlik kuchi ta`sirida xarakatlanmaydi, fakat bugga aylanibgina xarakat
Yüklə 1,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|