Geologiya uzb
Yüklə 1,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 7-Bob. Gidrosfera. Tabiatda suvning aylanma xarakati. Aeratsiya va suvga tuyingan mintakalar tushunchasi. Tog jinslari tarkibida suvning turlari. Tog
- 1-Mavzu. Gidrosfera. Tabiatda suvning taksimlanishi. Tabiatda suvning aylanma xarakati
- Tabiatda suvning aylanma xarakati.
- 28-rasm. Tabiatda suvning aylanma xarakati
59 59 7-Bob. Gidrosfera. Tabiatda suvning aylanma xarakati. Aeratsiya va suvga tuyingan mintakalar tushunchasi. Tog jinslari tarkibida suvning turlari. Tog jinslarining suvli fizik xossalari
1-Ma`ruza Gidrosfera. Tabiatda suvning taksimlanishi. Tabiatda suvning aylanma xarakati 2-Ma`ruza Aeratsiya va suvga tuyingan mintakalar tushunchasi 3-Ma`ruza Tog jinslarida suvning turlari 4-Ma`ruza Tog jinslarining suvli-fizik xususiyatlari Nazorat uchun savollar
aylanma xarakati
Suv tabiatda eng kup tarkalgan modda xisoblanadi va u turli xil kurinishlarda va xolatlarda uchraydi. Erkin xolatdagi suvlar er yuzasi okimlarini va xavzalarini, er osti suvlarining asosiy kismini, kattik xolatdagi suvlar esa muzlik, kor katlamlarini tashkil kiladi. Atmosferada suvlar bug, suyuk va kattik xolatda uchraydi. Suvlarning kattagina kismi er pustida boglangan suvlar kurinishida, minerallarning tarkibiga kirgan kimyoviy jixatdan boglangan kurinishda va tog jinsi zarralarining yuzasida molekulyar tortish kuchlari bilan ushlanib turadigan mayda zarralar kurinishida uchraydi. er yuzasining deyarli 71% maydoni suv katlamlari bilan koplangan. Bu katlam okean, dengiz, mintakaviy suv xavzalari va muzliklardan tashkil topadi. Bu katlam er pustining yukori kismida joylashgan er osti suvlari bilan birgalikda gidrosferani xosil kiladi. Gidrosfera suvlari er pusti va atmosfera oraligida joylashgan bulib, akademik V.I. Vernadskiyning ta`kidlashicha, tabiatdagi barcha suvlar uzaro uzviy boglangan yagona tizimni tashkil kiladi. Gidrosferaning yukorigi chegarasi xozirgi zamon tasavvurlariga kura 8-17 kilometr er yuzidan balandlikda, pastki chegarasi esa er pustining asosiga tugri keladi deb ajratish mumkin. Gidrosferaning ana shu kismida taxminan 2,3 mlrd.km3 suv resurslari mavjud. Agar bu xajmdan kimyoviy boglangan suvlarni e`tiborga olmasak, bugungi kunda erda taxminan 1,39 mlrd.km3 suv resurslari mavjud. Bu suvlarning asosiy kismi 97,5% - okean va dengizlarda joylashgan, fakat 2,5% kismi chuchuk suvlarga tugri keladi.
tashkil kiladi. Lyokin bu suvlarning aylanma xarakatdagi axamiyati juda kattadir, chunki atmosferadagi jarayonlar suv buglarini okeandan mintakalarga olib kelinishida xal kiluvchi omil xisoblanadi. Suvlar er yuzida uta notekis taksimlangan va ularning asosiy kismi shur suvlardir. Bu suvlar avval ta`kidlanganidek Dunyo okeani bilan boglik va er sharining uchdan ikki foiz yuzasini tashkil kiladi.
Kullarda tuplangan suvlarning umumiy zaxirasi 176000 km 3 ni tashkil kiladi. Taxminan uning yarmi minerallashgan suvlardan iborat. Daryo uzanlariga joylashgan suvlarning zaxirasi 2,1 ming km
3 ni tashkil kiladi va boshka suvlarga nisbatan eng kup ishlatiladigan suv resurslari turiga kiradi.
jinslarining govakligi, yoriklari, va chukurliklarining ortishi bilan uzgaradigan termodinamik va fizikaviy-kimyoviy sharoitlar bilan boglik. Oxirgi yillarda utkazilgan xisoblarga kura er gidrosferasidagi suvlar mikdori taxminan 0,9 mlrd.km 3
60 60 Dunyo suvlari zaxirasiga bu suvlardan fakat er pusti yukori kismining chukurligigacha joylashgan 23,4 mln.km 3 er osti suvlari xamda abadiy muzlik mintakalariga joylashgan 300 ming km 3 er osti muzlari kiritiladi. er osti suvlari zaxiralarining asosiy kismini-10,5 mln.km 3 - er pustining 500-600 m chukurligida joylashgan chuchuk suvlar tashkil kiladi. erdagi chuchuk suv zaxiralarining uchdan bir kismi er osti suvlarini tashkil etadi. Tabiatda suvning aylanma xarakati. Kuyosh energiyasining va ogirlik kuchining ta`siridan tabiatda suvning abadiy aylanma xarakati sodir bulib turadi. Xaroratning kutarilishi natijasida dengiz, daryo, kul, kuruklik yuzasidan va usimliklardan suv buglanib atmosferaga bug kurinishida kutariladi. Xavo massasining uz urnini uzgartirishi natijasida suv bugi uzok masofalarga olib ketiladi va ma`lum xaroratli sharoitda tomchi kurinishiga utadi va er yuziga yomgir yoki kor kurinishida yogadi. er yuzasiga tushgan yogin suvlarining bir kismi daryo, dengiz va okeanlarga kuyiladi, ozrok mikdori usimliklarni ozukalantirishga sarf buladi, kisman yogin suvlari tuprok orkali tog jinsi katlamlariga sizib utadi va yana bir kismi esa atmosferaga buglanishi mumkin.
28-rasm. Tabiatda suvning aylanma xarakati
Shunday kilib suvning aylanma xarakatida atmosfera, er usti va er osti suvlari katnashadi va bular er osti suvlari resurslarini xosil kilishda xal kiluvchi ta`sir utkazadi. er tarixining turli davrlarida yoginning, buglanishning va okimlarning mikdori turlicha bulgan. Xozirgi vaktda bu jarayonning urganilish darajasiga karab tabiatda suvning aylanma
ketiladi, ma`lum bir sharoitda kuyuklashadi va kuruklik yuzasiga yogin (kor, yomgir) kurinishida tushadi. Yogin suvlari er yuzida er osti va sirti okimlarini xosil kiladi va okean, dengizlarga kaytadan kuyiladi. Suvning kichik aylanma xarakatida okean va dengiz yuzasidan buglangan suvlarning ma`lum kismi xavo okimi bilan olib ketilmaydi va shu xavzalarining yuzasiga yomgir va kor kurinishida kaytib tushadi.
usimliklardan buglangan suvlar, shu erning uziga yogin kurinishida tushadi. Bu yoginlar yangidan turli okimlarga buglanishga sarflanadi va suv bugi kuruklikka yogin kurinishida kaytadi (yogadi). Tabiatda suvning aylanma xarakatining mikdoriy ifodasi suv muvozanati deyiladi. Okeanlar yuzasidan yil mobaynida 505000 km 3 suv buglanadi. Uning asosiy kismi (458000 km 3 ) okeanlar yuzasiga yogin kurinishida kaytib tushadi, lekin 47000 km 3 yoki 9,3% xavo okimi tarkibida olib ketiladi va kuruklikka yomgir va korlar kurinishida yogadi xamda kuruklikdagi suv resurslarini xosil kiladi. Okeanlarga bir yil mobaynida daryo okimi kurinishida 45000 km 3 , er osti suv okimi kurinishida deyarli 2200 km 3 suv kelib kuyiladi. 6-jadval Yüklə 1,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|