57
57
27-rasm. Gorizontal xolatda yotgan tog jinslari uchun tuzilgan geologik xarita va
kesim namunasi
I - geologik xarita, II - AB chizigi buylab tuzilgan geologik kesim. Xaritada kalin chiziklar
geologik chegaralar, ingichka chiziklar esa gorizontallar.
Geologik kesimlar xaritadan foydalanib tuziladigan bulsa xududning geologik tuzilishida
katnashadigan tog jinslarining yotish sharoitini tulik aks ettiradigan yunalish buyicha tuziladi.
Kesimlarning gorizontal va vertikal masshtablari kup xollarda xaritaga mos kelishi kerak.
Geologik kesimlar er pustining yukori kismida joylashgan katlamlarning joylanish tartibini
tik kesimda yuzada tasvirlovchi chizmadir (27-rasm). Kesimlar odatda ma`lum axamiyatli
yunalishlar buyicha, ma`lum chukurlikkacha tuziladi. Kesimlar geologik xaritalardan, burgilash
kuduklaridan foydalanib tuzilishi mumkin.
Geologik xaritalar va kesimlar dala sharoitida olib boriladigan geologik s`yomka asosida
tuziladi va uning natijasida tog jinslarining tarkalishi, yotish sharoiti va tarkibi, ular orasidagi
chegaralar xamda bu jinslarning er yuziga chikgan maydonlari aniklanadi.
Geologik s`yomka ishlari odatda uchta boskichda olib boriladi: tayyorgarlik kurish davri,
dala ishlari, dala ishlari natijalarini kayta ishlash va tartibga keltirish davri. Tayyorgarchilik
kurish davrida ish olib borishni tashkil kilish loyixasi tuziladi, geologik partiya tashkil kilinadi va
kerakli uskunalar va jixozlar bilan ta`minlanadi, topografik xarita va aerofotos`yomka
ma`lumotlaridan kuchirmalar tayyorlanadi, ish tumani buyicha geologik ma`lumotlar yigilgan fond
ma`lumotlari va ilmiy adabiyotlar urganib chikiladi.
Dala ishlarining utkazish davrida avvalo ish olib boriladigan xudud bilan tanishib chikiladi,
asosiy geologik s`yomka ishlari utkaziladi va dala ishlari nixoyasida utkazilgan barcha ishlar
natijasining uzaro boglikligi tekshirib chikiladi, sungra esa dala ishlari natijasida olingan barcha
dala ma`lumotlari kayta ishlab chikiladi. Natijada turli kartografik chizmalar chiziladi va geologik
xisobotning yozma matni tayyorlanadi.
Geologik s`yomka, ochik erlarda (er yuzi uyilgan xududlarda) ya`ni turtlamchi davr
yotkiziklari oz tarkalgan xududlarda geologik s`yomka tub tog jinslarining er yuziga chikib kolgan
joylarini urganish orkali olib boriladi. Bunday erlarda tog jinslarining yotish sharoiti va tarkibi
kazish ishlari olib borilmasdan urganilishi mumkin. Turtlamchi davr jinslari keng va katta
kalinlikda tarkalgan xududlarda geologik s`yomka, kazish ishlari (burgilash kuduklari, shurf-ura,
kanava) utkazish orkali olib boriladi.
Geologik s`yomka yunalishlar, maydon buylab va instrumental yullar bilan olib
boriladi. Yunalishli s`yomka uning masshtabi I:I000000 va I:500000 bulgan vaktlarda olib boriladi.
Ish davomida urganilayotgan xudud xarakterli yunalishlar buyicha marshrutlar bilan kesib utiladi va
odatda ularning yunalishi katlamning chuzilishi yunalishini tik kesib utishi lozim.
Marshrutlarda olib borilgan kuzatuv ishlarining natijasi topografik asosga tushiriladi va bu
ma`lumotlar kayta ishlanib xarita tuziladi. Kuzatuv ob`ektlari bulib tog jinslarining ochik erlari
xizmat kiladi va ularning chizmasi chizilib, tarkibi va yotish xolati urganiladi. Maydon buylab
s`yomka, uning masshtabi I:200000 - I: 25000 bulgan xollarda utkaziladi. Bunday sharoitda
s`yomka kilinayotgan butun maydon geologik tuzilishining murakkabligi darajasiga karab turli
zichlikda kuzatish nuktalari bilan koplanadi (burg kuduklar, shurflar, kanavalar). Bulardan tashkari
marshrutlar belgilanib kuzatuv ishlari olib boriladi.
Agar xududdagi tub tog jinslari kup erlarda ochilmagan bulsa geologik chegaralarni utkazish
uchun kazish ishlari (kanava - ura shurf, burgilash kudugi) bajariladi.
58
58
Kupgina xollarda, turtlamchi davr yotkiziklari ostida joylashgan tog jinslarining ma`lum
chukurlikdagi tarkalishi va yotish sharoitini aniklash lozim bulib kolsa katlam yoki kesma xaritalari
tuziladi.
Turtlamchi davr yotkiziklari katta axamiyatga ega bulganligi uchun turtlamchi davr
yotkiziklari xaritasi tuziladi va unda yotkiziklarning xosil bulishi, yoshi va tarkibi kursatiladi.
Bu turdagi xaritalar ayniksa sugorish melioratsiyasi va gidrotexnik inshootlar kurilishi olib
borilayotgan maydonlar uchun axamiyatlidir. Chunki turtlamchi davr yotkiziklari inshootlar va
boshka injenerlik tizimlari joylashtiriladigan asosiy muxit xisoblanadi.
Turtlamchi davr yotkiziklari xaritasiga mintaka va yangi davr dengiz yotkiziklari, xosil
bulishi, yoshi va tarkibi xisobga olib tushiriladi. Xaritalarda yotkiziklarning xosil bulishi turi
ranglarda, yoshi rangning tuslarida, tarkibi kora chizikli shtrixlarda kursatiladi. Xaritada chukindi
jinslarning allyuvial, prolyuvial, delyuvial, elyuvial, kul, dengiz, eol, muzlik, vulkanogen, kimyoviy
organik genetik turlari shartli indekslarda yozib kursatiladi.
Demak geologik xaritalarda tog jinslarining tarkalish chegaralari, tarkalish maydonlari,
tarkiblari, yotish sharoitlari, turli tektonik va boshka elementlari gorizontal yuzada kichraytirilgan
masshtabda turli rang, shtrix va shartli belgilarda tasvirlanadi.
Geologik xaritalardan foydali kazilma konlarini kidirish, melioratsiya ishlarini va
gidrotexnik inshootlarning loyixasini tuzish, kurilish maydonlarini tanlash va boshka amaliy
ishlarda keng foydalaniladi.