53
53
kilinishi mumkin bulgan er maydonlariga aytiladi. Geosinklinal xavzasining tagida joylashgan yupka,
bukiluvchan sial katlamining bukilishi tik kirkimda katta kalinlikdagi chukindi jinslarning xosil
bulishiga olib keladi va bukilish natijasida rel`efda xosil bulgan notekislik urnini tekislaydi.
Geosinklinal viloyatlaridagi tik-tebranma xarakatlar katta tezlik va amplitudaga ega.
Bukiluvchan viloyatning kutarilishi va tushishi uning ayrim kismlarga bulinib turli tezlikda ayrim
vaktda karama-karshi yunalishda xarakat kilishga olib keladi. Bu xodisa geosinklinal viloyatlarni kator
kutarilgan balandliklar va chukurliklarga bulinishiga, er yuzasida uta notekis rel`efning va
burmalangan murakkab tuzilishga ega bulgan er kismlarining xosil bulishiga olib keladi.
er tarixi rivojlanishining ayrim boskichlari uchun nisbatan sekin xarakat xarakterlidir va bu
boskichlarda burmalanish davri tugaydi va kit`ada turgun mustaxkam struktura (platforma) xosil
buladi.
Platformalar asosida kuchli burmalangan turli tarkibdagi intruziyalar va effuziyalar bilan
kesilgan metamorfik va magmatik tog jinslaridan tashkil topgan asta-sekin xarakat kiladigan er
kobigining strukturalarini kristallik fundament deb yuritiladi.
Kristallik fundament deb, ataluvchi bu jinslar ustida stratigrafik va yotish burchagi jixatidan
nomuvofik xolda gorizontal chukindi jinslar yotadi. Bu jinslarga platforma kobigi deyiladi.
Platformalar burmalanish kobiliyatiga ega emas, ular uchun sokin tebranma xarakat xarakterlidir.
Shuning uchun platforma jinslari deyarli gorizontal xolda yotadi.
Geosinklinallarda sodir buladigan burmalanish xarakati ta`sirida, platformalar xuddi kattik
jismlar singari sinadi va uziladi.
Shu sababli platformaning ayrim kismlari pastga tushadi boshka kismlari esa kutariladi. Bu
xodisa platformalarda kuyidagi elementlarni ajratishga imkon beradi.
Kalkonlar-bu platformaning yakkol kutarilish tendentsiyasiga ega bulgan kismidir. Plitalar-
platformaning xarakatchan kismi bulib, uning uchun kutarilish va tushish jarayoni almashinib turishi
xarakterlidir.
Sinekliz va anteklizlar - katta maydonlarni uz ichiga olgan, pasaygan va kutarilgan
strukturalardir.
Paleozoy erasi boshlanishida erda uning mustaxkam kattik kismlari xosil buladi va ular bulajak
meteriklarning asosi bulib xizmat kiladi. Bu maydonlar xarakatchan egiluvchan mintakalar bilan
uralgan buladi. Bu erada tektonik jarayonlar notekis namoyon bulib turadi. Ayrim davrlar uchun (silur,
toshkumir, perm) geosinklinal viloyatlarda kuchli burmalanish, kuchli tik kutarilish xarakterli bulsa,
boshka davrlar (kembriy, devon) uchun burmalanish jarayonining umuman bulmasligi va geosinklinal
mintakalarning jadal bukilishi xamda chukindi yotkizilishi bilan xarakterlidir.
Burma xosil kiluvchi jarayonlar magma xarakatini faollashtiradi, natijada magma chukindi jins
katlamlari orasida okib kiradi va kotadi sungra esa turli shakldagi intruziyalarni xosil kiladi.
Paleozoy erasi uchun geosinklinal viloyatlar egallagan maydonlar kiskarib, ularning urniga
kattik barkaror xarakatlanuvchi tog massivlari xosil bulish tendentsiyasi xarakterlidir. Kuruklikning
kutarilayotgan kismlari bu xarakatga kushni platformaning kismlarini jalb kiladi. Shuning uchun
geosinklinal viloyatlarning kutarilishi bilan platformalarda dengiz chekinishi kuzatiladi. Mezazoy
erasida kuruklikning maydoni geosinklinal viloyatlarning kiskarishi xisobiga kengayib boradi. Bu
erada platforma-viloyatlari uchun dengiz chekinishi va laguna yotkiziklari xosil bulishi, platforma
viloyatlari uchun esa intruziv va effuziv magmatizm jarayoni xarakterlidir.
Kaynozoy erasi boshlanishi vaktida kuchli tektonik xarakatlar, kolgan geosinklinal viloyatlarda
sodir buladi. Kuchli tektonik buzilishlar, yirik yoriklarning xosil bulishiga va xosil bulgan bloklarning
shu yoriklar buylab xarakatlanishiga olib keladi. Natijada Tyanshan, Oltoy, Sayan, Sixote Alin singari
tog tizimlari kayta kuriladi (tiklanadi). Ayrim erlarda (Tyanshan) kutarilishi juda balandga 5000-6000
metrlarga yotadi va bu jarayon xozirgi vaktda xam davom etayapti.
Tabiiyki kutarilgan bu xududlar oraligida yangi chukurliklar xosil bulib, kadimiylari (Fargona,
Zaysan) shakllanib boradi.
Eralar
(gurux)
nomi
Belgisi
Davrlar,
tizim
nomi
Belgisi
Epoxa (asr) nomi
Belgisi
Organik dunyo
1
2
3
4
5
6
7
Antropogen
(turtlamchi)
davr
Ar(Q)
Xozirgi zamon
Yukori antropogen
Urta antropogen
Kuyi antropogen
Ar
4
Ar
3
Ar
2
Ar
1
Bu davr boshlarida erda odam paydo
buladi.
Xozirgi zamon usimlik va xayvonot
dunyosi tarakkiy etadi.
Sut emizuvchilar, kush, balik
xashoratlar rivojlanadi.
Neogen
N
Pliotsen
Miotsen
N
2
N
1
Usimliklarda yopik uruglilar, xozirgi
zamondagiga yakin xayvonlar kelib chikadi
rivojlanadi.
Odamsimon
maymunlar
umurtkasizlardan-
plastinka
jabralilar
korinoyoklilar rivojlanish mumkin.
K
A
Y
N
O
Z
O
Y
K
z
Paleogen
R
Oligotsen
Eotsen
Paleotsen
R
3
R
2
R
1
Oddiy sut emizuvchilar rivojlanadi
neogenga yakinlashganda uladi.
Umirtkasizlardan
foraminiferlar
nummulitlar,plastinka jabralilar, molyuskalar
(peletsipod),
korinoyoklilar
va
boshkalar
dengizda yaxshi tarakkiy etadi.
Bur
K
Yukori bur
Kuyi bur
K
2
K
1
Yopik
uruglilar
paydo
buladi
Davrning ikkinchi yarmida sudraluvchilarning
bir kismi, pepitiliy ammonit va belemnitlarning
xammasi kirilib ketadi.
Yura
J
Yukori yura
Urta yura
Kuyi yura
J
3
J
2
J
1
Bu davrda sudralib yuruvchilar,
ammonit va belemnitlar rivojlanadi. Ginkolar
usadi.
M
e
Z
O
Z
O
Y
M
z
Trias
T
Yukori trias
Urta trias
Kuyi trias
T
3
T
2
T
1
Sudralib yuruvchilar tarakkiy etadi
Suvda va kuruklikda kushlar paydo
buladi.
Sut
emizuvchilarning
birinchi
namunasi paydo buladi.
P
A
P
z
Perm
P
Yukori perm
Kuyi perm
P
2
P
2
Toshkumir davrida usimliklar
tsikodalar egallaydi. Sudralib yuruvchilar