Geologiya uzb



Yüklə 1,01 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə22/38
tarix08.04.2018
ölçüsü1,01 Mb.
#36587
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   38

 

 

46



46

uchraydi.  Muzlik  yotkiziklari  orasida  yirik  gulatosh  tuplamlarini  yoki  yakka  gulatoshlarni  uchratish 

mumkin. 

Morena  yotkiziklari  uchun  maxsulot  tarkibining  turli  -  tumanligi,  saralanmaganligi 

silliklanmaganligi xamda katlamlanmaganligi belgilariga xosdir.  

Muzlik  suvlari  yotkiziklari.  Agar  erning  rel`efi  muzlik  chekkasi  tomon  kiyalangan  bulsa 

oxirgi morenalarning dungliklari va erib ulgurmagan muzlik massasi tabiiy tugonlarga uxshash rel`efni 

xosil  kiladi.  Muzlik  yuzasidan  okib  kelgan  suvlar  bu  tugonlar  bilan  tusiladi  va  muzlik  oldi  kullarini 

xosil kiladi. Yoz faslida muzlik suvlarining mikdori ortadi va muzlik oldi kullariga kup mikdorda yirik 

donali  chukindilar  (asosan  kumlar)  yotkiziladi.  Sovuk  fasllarda  muzlik  suvining  mikdori  ozayadi  va 

kulga  mayda  donali  chang,  gil  zarrasi  chukindilari  yotkiziladi.  Kish  faslida  kul  suvi  tarkibidagi  eng 

mayda gil zarralari asta-sekin chukadi. 

Chukindi  yotkizish  jarayoni  fasliy  xarakterga  ega  bulganligi  uchun,  bu  yotkiziklarga  kichik 

katlamli  tekstura  xarakterli  buladi.  Bir  yillik  katlam  kum  va  gil  katlamchalaridan  tashkil  topadi.  Bu 

yotkiziklar  tasmasimon  gillar  deyiladi.  Tasmasimon  gil  katlamlarida  bir  necha  yuztagacha  kichik 

kalinlikdagi  katlamchalarni  kuzatish  mumkin.  Tasmasimon  gillardan  tashkari  bunday  kullarda  yaxshi 

saralangan va gorizontal katlamlangan mayda kumlar yotkizilishi mumkin. Bunday yotkiziklar muzlik 

kullari  yotkiziklari deyiladi. Muzlik ostidan chikuvchi suvlar  yoyilib keng  elpigichsimon shleyf xosil 

kilib okadi va yotkizilgan chukindilar flyuvioglyatsial (muzlik suvlari) yotkiziklari deyiladi. 

er  tarixida  muzliklar  xozirgi  davrgacha  bir  necha  marotaba  katta  maydonlarni  koplagan. 

Masalan  muzliklar  proterozoy  erasining  boshlarida  Shimoliy  Amerikaning  juda  keng  maydonlarini, 

toshkumir  davrida  esa  Afrikaning,  Janubiy  Amerikaning  va  Avstraliyaning  katta  maydonlarini 

koplagan. Sungra esa muzlik bosishi perm va trias davrlarida va oxirgisi yukori neogen va turtlamchi 

davr boshlarida sodir bulgan.   

                                                     



 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

21-rasm. Morena turlari 

a - muzlik tilining tarxdagi kurinishi;b - muzlik tilining kirkimdagi kurinishi; M- urta morena; 

L  -  yon  morenalar;  Ma  -  sunggi  morenalar;  v  -muzlik  tiliga  joylashgan  morenaning  kundalang 

kesimi;F - ostki morenalar; T - muzlik ostki morenalari;Ma - chekka morenalar.   

   

Turtlamchi  davrda  uch  marotaba  muz  bosish  xodisasi  bulgan.  Bular  evrosiyoda 



Grenlandiya, Shimoliy Amerika va Antarktidadir. 

5-Mavzu. Dengizlarning geologik ishi

 

Dengiz  abraziyasi.  Atmosfera  suvlari,  shamol,  materik  muzliklari  va  daryolar  kuruklikdan 

katta mikdordagi maxsulotlarni dengizga tashib keltiradi. Fakat daryolarning uzi yiliga 10 km

3

 dan kup 



kattik  jins  maxsulotlarini  dengizga  tashib  keltiradi.  Bundan  tashkari  dengiz  suvlari  uz  kirgoklarini 

tinimsiz  buzadi.  Bu  keltirilgan,  eritilgan  va  kirgokdan  yuvib  olingan  jins  maxsulotlarni  dengiz  suvi 

tashiydi, saralaydi va kaytadan yotkizadi. 



 

 

47



47

Dengiz  suvining  tulkinlanishi  katta  chukurliklarda  (200-300  metr)  tagiga  deyarlik  ta`sir 

kursatmaydi. 

Dengiz  suvi  tulkinining  kirgokga  urilishi  ta`siridan  unda  chukurchalar  xosil  buladi. 

Chukurlarning  kattalashuvi  yukorida  joylashgan  jinslarni  uz  ogirligi  natijasida  agdarilishiga  sabab 

buladi.  Tulkinlar  agdarilgan  jins  bulaklarini  kushib  oladi  va  tulkinning  buzish  kuchiga  kattik  jins 

bulaklarining buzish kuchi kushiladi. 

Dengiz  kirgogini  tashkil  kilgan  tog  jinslari  xilma-xil  bulganligi  uchun  avvaliga  yumshok 

jinslar,  sungra  kattik  jinslar  buziladi.  Natijada  kirgokda  tulkinlanish  yuzasi  bilan  bir  xil  balandlikda 

gorliklar, bushliklar xosil buladi. 

Dengiz  tulkinining  buzish  faoliyatini  abraziya  deb  ataladi.  Abraziyaning  ta`siri  natijasida 

dengiz kirgogi kuruklik tomon surilib boradi va suv ostida dengiz tomoniga bir oz kiyalangan abrazion 

terrasani  xosil  kiladi.  Abrazion  terrasa  bilan  tik  soxil  oraligida  shagal  va  yirik  jins  bulaklari  bilan 

koplangan  tor  yulka  xosil  buladi.  Bu  yuzani  plyaj  deb  ataladi  (22-rasm).  Vakt  utishi  bilan  polyaj 

rivojlanib  kengayib  boradi,  uni  koplovchi  jins  bulaklari  esa  maydalashib  boradi.  Plyaj  kengayib, 

tulkinning xarakat kuchi ishkalanishga tulik sarf bulganidan sung,  abraziyaning ta`siri tuxtaydi. Plyaj 

esa kirgokni buzilishdan saklaydigan muxofaza tusigiga aylanadi. 

Dengiz  yotkiziklari.  Dengiz  tagining  kesimini  turtta:   litoral,  nerit,  batial  va  abissal 

mintakalarga bulinadi. 

Litoral  mintaka  kirgok  mintakasiga  kiradi  va  dengiz  suvi  satxining  eng  baland  kutarilish 

balandligi bilan, suv kaytgandagi eng past balandlik oraligiga joylashadi. 

Uning  chukurligi  0-20  metrni  tashkil  kiladi.  Bu  mintakada  shagal,  kum  kumtoshlar,  oolit 

strukturali oxakli kumlar yotkizilgan buladi. 



Nerit  mintakasi  Materiklar  va  orollar  atrofida  60-70  km  kenglikda  joylashgan.  Mintakaning 

chukurligi  20  metrdan  200  metrgacha  ayrim  vaktda  400  metrgacha  buladi.  Bu  mintakada  kumlar, 

gillar, illar, oxakli illar, dolomitlar, boksitlar, korallar yotkizilgan.   

 

 



 

 

 



 

                            



22-rasm. Dengiz kirgogining tulkinlar ta`sirida buzilishi 

AB - kirgok kiyaligining dastlabki  chizigi;  

GD - kirgok buzilishidan sung xosil bulgan plyaj;  

M - dengiz yuzasi chizigi chapda-kirgok buzilishidan xosil bulgan chakik jinslar yotkizilgan.  



 

Batial 

mintaka 

uning 


chukurligi 

200-2000 

metrni 

tashkil 


kiladi. 

      Bu  mintakada  kora,  yashil,  kuk  illar  va  tarkibida  radiolyarit,  globigerin  faunasi  bulgan  illar 

tarkalgan. 

Abissal  mintakaning  chukurligi  2000  metrdan  ortik.  Uning  geologik  tushilishida  tarkibida 

pteropod,  globegirin,  radiolyariyli  illar,  katta  chukurlikda  xosil  buladigan  kizil  illar  va  turli 

erimaydigan chukindi jinslar ishtirok etadi. 

Laguna yotkiziklari. Dengizda tulkinlanish ta`sir kiladigan kirgok mintakasida turli kattalikdagi 

jins  bulaklarining  asta-sekin  xarakati  sodir  bulib  turadi.  Jins  bulaklarining  xarakati  natijasida  yotik 

kirgoklardan  turli  masofalarda,  ular  tudalanishi  mumkin  va  vakt  utishi  bilan  jins  bulaklari 

uyumlarining  satxi  dengiz  satxidan  kutarilib  koladi.  Jins  bulaklari  uyumlarining  uzunligi  va 




Yüklə 1,01 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   38




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə