46
46
uchraydi. Muzlik yotkiziklari orasida yirik gulatosh tuplamlarini yoki yakka gulatoshlarni uchratish
mumkin.
Morena yotkiziklari uchun maxsulot tarkibining turli - tumanligi, saralanmaganligi
silliklanmaganligi xamda katlamlanmaganligi belgilariga xosdir.
Muzlik suvlari yotkiziklari. Agar erning rel`efi muzlik chekkasi tomon kiyalangan bulsa
oxirgi morenalarning dungliklari va erib ulgurmagan muzlik massasi tabiiy tugonlarga uxshash rel`efni
xosil kiladi. Muzlik yuzasidan okib kelgan suvlar bu tugonlar bilan tusiladi va muzlik oldi kullarini
xosil kiladi. Yoz faslida muzlik suvlarining mikdori ortadi va muzlik oldi kullariga kup mikdorda yirik
donali chukindilar (asosan kumlar) yotkiziladi. Sovuk fasllarda muzlik suvining mikdori ozayadi va
kulga mayda donali chang, gil zarrasi chukindilari yotkiziladi. Kish faslida kul suvi tarkibidagi eng
mayda gil zarralari asta-sekin chukadi.
Chukindi yotkizish jarayoni fasliy xarakterga ega bulganligi uchun, bu yotkiziklarga kichik
katlamli tekstura xarakterli buladi. Bir yillik katlam kum va gil katlamchalaridan tashkil topadi. Bu
yotkiziklar tasmasimon gillar deyiladi. Tasmasimon gil katlamlarida bir necha yuztagacha kichik
kalinlikdagi katlamchalarni kuzatish mumkin. Tasmasimon gillardan tashkari bunday kullarda yaxshi
saralangan va gorizontal katlamlangan mayda kumlar yotkizilishi mumkin. Bunday yotkiziklar muzlik
kullari yotkiziklari deyiladi. Muzlik ostidan chikuvchi suvlar yoyilib keng elpigichsimon shleyf xosil
kilib okadi va yotkizilgan chukindilar flyuvioglyatsial (muzlik suvlari) yotkiziklari deyiladi.
er tarixida muzliklar xozirgi davrgacha bir necha marotaba katta maydonlarni koplagan.
Masalan muzliklar proterozoy erasining boshlarida Shimoliy Amerikaning juda keng maydonlarini,
toshkumir davrida esa Afrikaning, Janubiy Amerikaning va Avstraliyaning katta maydonlarini
koplagan. Sungra esa muzlik bosishi perm va trias davrlarida va oxirgisi yukori neogen va turtlamchi
davr boshlarida sodir bulgan.
21-rasm. Morena turlari
a - muzlik tilining tarxdagi kurinishi;b - muzlik tilining kirkimdagi kurinishi; M- urta morena;
L - yon morenalar; Ma - sunggi morenalar; v -muzlik tiliga joylashgan morenaning kundalang
kesimi;F - ostki morenalar; T - muzlik ostki morenalari;Ma - chekka morenalar.
Turtlamchi davrda uch marotaba muz bosish xodisasi bulgan. Bular evrosiyoda
Grenlandiya, Shimoliy Amerika va Antarktidadir.
5-Mavzu. Dengizlarning geologik ishi
Dengiz abraziyasi. Atmosfera suvlari, shamol, materik muzliklari va daryolar kuruklikdan
katta mikdordagi maxsulotlarni dengizga tashib keltiradi. Fakat daryolarning uzi yiliga 10 km
3
dan kup
kattik jins maxsulotlarini dengizga tashib keltiradi. Bundan tashkari dengiz suvlari uz kirgoklarini
tinimsiz buzadi. Bu keltirilgan, eritilgan va kirgokdan yuvib olingan jins maxsulotlarni dengiz suvi
tashiydi, saralaydi va kaytadan yotkizadi.
47
47
Dengiz suvining tulkinlanishi katta chukurliklarda (200-300 metr) tagiga deyarlik ta`sir
kursatmaydi.
Dengiz suvi tulkinining kirgokga urilishi ta`siridan unda chukurchalar xosil buladi.
Chukurlarning kattalashuvi yukorida joylashgan jinslarni uz ogirligi natijasida agdarilishiga sabab
buladi. Tulkinlar agdarilgan jins bulaklarini kushib oladi va tulkinning buzish kuchiga kattik jins
bulaklarining buzish kuchi kushiladi.
Dengiz kirgogini tashkil kilgan tog jinslari xilma-xil bulganligi uchun avvaliga yumshok
jinslar, sungra kattik jinslar buziladi. Natijada kirgokda tulkinlanish yuzasi bilan bir xil balandlikda
gorliklar, bushliklar xosil buladi.
Dengiz tulkinining buzish faoliyatini abraziya deb ataladi. Abraziyaning ta`siri natijasida
dengiz kirgogi kuruklik tomon surilib boradi va suv ostida dengiz tomoniga bir oz kiyalangan abrazion
terrasani xosil kiladi. Abrazion terrasa bilan tik soxil oraligida shagal va yirik jins bulaklari bilan
koplangan tor yulka xosil buladi. Bu yuzani plyaj deb ataladi (22-rasm). Vakt utishi bilan polyaj
rivojlanib kengayib boradi, uni koplovchi jins bulaklari esa maydalashib boradi. Plyaj kengayib,
tulkinning xarakat kuchi ishkalanishga tulik sarf bulganidan sung, abraziyaning ta`siri tuxtaydi. Plyaj
esa kirgokni buzilishdan saklaydigan muxofaza tusigiga aylanadi.
Dengiz yotkiziklari. Dengiz tagining kesimini turtta: litoral, nerit, batial va abissal
mintakalarga bulinadi.
Litoral mintaka kirgok mintakasiga kiradi va dengiz suvi satxining eng baland kutarilish
balandligi bilan, suv kaytgandagi eng past balandlik oraligiga joylashadi.
Uning chukurligi 0-20 metrni tashkil kiladi. Bu mintakada shagal, kum kumtoshlar, oolit
strukturali oxakli kumlar yotkizilgan buladi.
Nerit mintakasi Materiklar va orollar atrofida 60-70 km kenglikda joylashgan. Mintakaning
chukurligi 20 metrdan 200 metrgacha ayrim vaktda 400 metrgacha buladi. Bu mintakada kumlar,
gillar, illar, oxakli illar, dolomitlar, boksitlar, korallar yotkizilgan.
22-rasm. Dengiz kirgogining tulkinlar ta`sirida buzilishi
AB - kirgok kiyaligining dastlabki chizigi;
GD - kirgok buzilishidan sung xosil bulgan plyaj;
M - dengiz yuzasi chizigi chapda-kirgok buzilishidan xosil bulgan chakik jinslar yotkizilgan.
Batial
mintaka
uning
chukurligi
200-2000
metrni
tashkil
kiladi.
Bu mintakada kora, yashil, kuk illar va tarkibida radiolyarit, globigerin faunasi bulgan illar
tarkalgan.
Abissal mintakaning chukurligi 2000 metrdan ortik. Uning geologik tushilishida tarkibida
pteropod, globegirin, radiolyariyli illar, katta chukurlikda xosil buladigan kizil illar va turli
erimaydigan chukindi jinslar ishtirok etadi.
Laguna yotkiziklari. Dengizda tulkinlanish ta`sir kiladigan kirgok mintakasida turli kattalikdagi
jins bulaklarining asta-sekin xarakati sodir bulib turadi. Jins bulaklarining xarakati natijasida yotik
kirgoklardan turli masofalarda, ular tudalanishi mumkin va vakt utishi bilan jins bulaklari
uyumlarining satxi dengiz satxidan kutarilib koladi. Jins bulaklari uyumlarining uzunligi va