Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari
Yüklə 5,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
| IKKINCHI QISM
3-BOB PLANETALAR VA YERNING PAYDO BO‘LISHI 3.1. PLANETALARNING VUJUDGA KELISH JARAYONI Osmon jismlari — planetalar (sayyoralar) va shu jumladan Yerning paydo bo‘lishi to‘g‘risida bir qator kosmogonik 1 gipoteza va nazariyalar mavjud. Bularning eng zamonaviysi akademik O. Yu. Shmidt gipoteza- si bo‘lib, uning tushuntirishicha, bundan bir necha milliard yil muqaddam hozirgi galaktikamizda 2 (bizning Somon yo‘li deb atalmish yulduzlar olamimiz son-sanoqsiz yulduzlar va ularning to‘plamlarini birgalikda tashkil etuvchi yulduzlar sistemasi bo‘lib, bu yulduzlar boshqa galaktika yulduzlaridan farqli o‘laroq, galaktika markazidan o‘tadigan va galaktika tekisligiga tik bo‘lgan o‘q atrofida aylanadilar hamda ularning galaktika markazidan 3 Quyoshgacha bo‘lgan aylanish burchak tezliklari deyarli o‘zgarmasdir) sovuq gaz, chang zarralaridan tashkil topgan juda katta tumanlik mavjud bo‘lgan. 4 Vaqt o‘tishi bilan bu tumanlikni tashkil qilgan zarralarning o‘zaro birlashishi natijasida ayrim-ayrim quyuqlanishlar yuzaga kelgan. Bular ichida o‘z massasi jihatidan boshqalarga nisbatan bir necha bor kichik bo‘lgan bizning Quyosh ham bo‘lgan. Keyinchalik Quyosh o‘zining dastlabki quyuqlanish (paydo bo‘lish) manzilidan boshqa tomonga siljib chiqqan. Bu siljish vaqtida u o‘zi bilan o‘z atrofida quyuqlashgan zarralar to‘plamidan bir qanchasini tortib, ergashtirib chiqqan. Shuning uchun ham bulardan ko‘pchiligi Quyoshning tortish kuchi natijasida uning atrofida kesmasi 12 milliard km keladigan sharsimon tumanlikni tashkil qilgan. Bu tumanlikdagi zarralar to‘xtovsiz ravishda aylanma harakatda 1 Koinot to‘g‘risida, ularning rivojlanishi, kelib chiqishi to‘g‘risida qator gipotezalar, nazariyalar mavjud bo‘lib, bu gipoteza va nazariyalarni o‘rganadigan, takomillashtiradi- gan, umumlashtiradigan, yakunlaydigan fan kosmologiya fanidir. 2 Koinotda, ya’ni Olam bo‘shlig‘ida bizning galaktikamizga o‘xshagan yana ko‘plab galaktikalar mavjud. Bu galaktikalar ham o‘zlariga ma’lum miqdordagi yulduzlar olamini, sistemalarini birlashtirib, bizning galaktikamizdan bir necha million yorug‘lik yili ma- sofasida harakat qiladilar (bir yorug‘lik yili — yorug‘lik nurining bir yil mobaynida bosib o‘tadigan yo‘li bo‘lib, 9,46•10 12 km ga teng). 3 Galaktikamizning maydoni shunchalik kattaki, u taxminan 5000 yorug‘lik yiliga teng keladigan masofaga cho‘zilgan. 4 Î.Þ. Øìèäò. Èçáðàííûå òðóäû. — M.: Íàóêà, 1960. 4 4 bo‘lganligi uchun sekin-asta yapaloqlashib, avvalgi shar shak- lidan disk shakliga o‘tgan. Na- tijada tumansimon zarralarning ko‘p qismi Quyoshdan uzoqlash- gan. Quyoshning tortish kuchi kamayib, zarralarning o‘zaro tortish kuchi oshib borgan. Av- valgi Quyosh atrofini egallab turgan tumanlik yangidan paydo bo‘lgan quyuqlanish markazlari hisobiga kamaygan. Bu quyuqla- nish markazlari esa, o‘z navba- tida bizning quyosh sistemamiz, jumladan, yerimizning dastlabki kurtaklari bo‘lgan (3.1-rasm). Ana shu vaqtda, ya’ni Yer- ning dastlabki paydo bo‘lish davrida uning atrofi qalin kos- mik chang qatlami bilan qop- langan bo‘lganligi uchun, bu chang qatlamlari osha Quyosh nuri yergacha juda oz miqdorda yetib kelgan. Shuning uchun ham u vaqtda planetamizda asosan sovuq iqlim hukm surgan bo‘lib, suv molekulalari yaxlagan holatda bo‘lgan. Oradan vaqtlar o‘tishi bilan Yer atrofi chang zarralaridan tozalana borib, natijada Quyosh nuri yer sathini yaxshi isita boshlaydi. Atrofidagi zarralarning yerga kelib qo‘shilishi, uning markazidagi og‘irlikning ortib, sekin-asta zichlashib borishiga sababchi bo‘ladi. Yerning ichki qismida esa, radioaktiv elementlarning parchalanish jarayonlari sodir bo‘ladi. Natijada yerda tabiiy sharoit o‘zgarib, planetamizning ustki qismi sekin- asta suv qatlami bilan qoplanib boradi. Akademik D. I. Sherbakovning fikricha, yer tarixining bu davridan uning yuzasi ozmi-ko‘pmi suv qatlami bilan qoplangan bo‘lgan. So‘ngra yer tarixiy taraqqiyotining keyingi davrlarida yer o‘qining o‘z orbitasi tekisligiga tik bo‘lmasligi natijasida yil fasllari (yoz, kuz, qish, bahor) vujudga keladi. Yerning ichki qismlarida yuz bergan jara- yonlar natijasida tektonik 1 harakatlar sodir bo‘la boshlaydi. Shu tariqa 1 Yerning ichki qismlarida paydo bo‘ladigan kuchlarning ta’siri natijasida yer qobig‘i qatlamlarining harakatga kelishi, yotishi holatlarining o‘zgarish hodisalarini fanda tektonik hodisalar, bu hodisalarni vujudga keltiruvchi harakatlarni esa, tektonik harakatlar deb yuritiladi. 3.1-rasm. O.Yu.Shmidt gipotezasi bo‘yicha planetalarning paydo bo‘lishi. 4 5 Yerning ba’zi qismlari ko‘tarilib tog‘larni, ba’zi joylari cho‘kib botiqlik- larni, okean va dengizlarni hosil qilgan. Mavjud suv qatlamlari ko‘taril- gan yerlardan botiq joylarga, dengiz, okeanlarga oqib daryo vodiylarini paydo qilgan. Uzoq geologik davrlar o‘tishi jarayonida bu hodisalar qayta-qayta takrorlanib, yerning ustki qismlarida juda katta o‘zgarishlar sodir bo‘lgan. Pirovardida planetamiz hozir biz yashab, ko‘rib turgan holatga kelgan. Yüklə 5,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|