19
Yuxarıdakı
faktorlar
Güney
Azərbaycanın
siyasi
öncəliklərini
dəyiĢdirmiĢdir. Milli kimlik arayıĢı birinci və aparıcı siyasi öncəlik halına
gəlmiĢdir. Güney Azərbaycan tarix boyu siyasi enerjisini ya sağ, ya da sol
ideologiyalar vermiĢdir. Ġndi isə solçular və sağçıların siyasi enerjisi Güney
Azərbaycan məsələsinə doğru çəkilməkdədir. BaĢqa sözlə, Güney Azərbaycan
milli hərəkatı çox fərqli siyasi enerjilərin çəkim mərkəzinə dönüĢməkdədir.
Nəticə və ümumi dəyərləndirmə
Güney Azərbaycan milli hərəkatı, bu gün Güney Azərbaycanda siyasi
hərəkətliliyinin təməl və əsası dinamizminə çevrilmiĢdir. Güney Azərbaycanda
iranlılıq kimliyi zəiflədikcə Ġran mərkəzli siyasi hərəkətlilik də gücsüzləĢmiĢ və bu
prosesin məntiqi davamı olaraq Güney Azərbaycan milli hərəkatı güc qazanmıĢdır.
Ġranlılıq kimliyinin çöküĢ prosesinə girməsi və azərbaycanlılıq kimliyinin
güclənməsi Güney Azərbaycan milli hərəkatının yüksəliĢini təmin etmiĢdir. BaĢqa
sözlə, iranlılıq zəiflədikcə azərbaycanlılıq kimliyi güc qazanmıĢ və azərbaycanlılıq
kimliyi güc qazandıqca Güney Azərbaycan milli hərəkatı güclənmiĢdir.
Prof.dr.Qulamrza SƏBRĠ TƏBRĠZĠ
London, Böyük Britaniya
AZƏRBAYCAN MĠLLĠ HƏRƏKATINDA ANA DĠLĠ FAKTORU
Azərbaycanın Güneyində gedən milli-azadlıq hərəkatında ana dilinin
əhəmiyyətini və dilə münasibətdə qeyri-milli dövlətlərin reaksiyasını anlamaqdan
ötrü bu prosesə Rza Ģahın zamanından – 1925-ci ildən nəzər salmağa ehtiyac
vardır. O zaman ana dilinin gücünü və qeyri-milli dövlətlərin bu güc qarĢısında
qorxub titrədiyini görmək mümkündür. UĢaqlıqda yadıma gəlir ki, məktəbdə bizi
altı yaĢından fars dilində danıĢmağa məcbur edirdilər, danıĢa bilməyəndə
cərimələyir, “eĢĢək” adı verməklə qorxudurdular və təzyiqi o həddə çatdırmıĢdılar
ki, Rza Ģahın dövründə adam özünə “türk” deməyə utanırdı. Ata-analar bu
həqarətdən qurtarmaqdan ötrü nə yolla olursa-olsun uĢaqlarına və ailələrinə fars
dilinin öyrədilməsinə səy göstərirdilər. Hətta yadıma gəlir ki, ailələr fars dilində
danıĢmaqla fəxr edirdilər, farsca bilən qızlara, gəlinlərə üstünlük verirdilər. O da
yadıma gəlir ki, atam Tehrana və MəĢhədə gedəndə farscayla türkcəni qarıĢdırıb
elə danıĢırdı ki, guya fars dilini bilir. O, bununla öz Ģəxsiyyətini üstün tutmağa
çalıĢırdı. Biz də onun bu hərəkətini yamsılayaraq deyib-gülürdük. Bu qorxu və
həqarət Azərbaycan Demokratik Firqəsinin gəliĢilə buz kimi əridi. Azərbaycan
20
xalqı, xüsusilə uĢaqlar və gənclər qürurla öz dillərində məktəblərə baĢladılar. Hər
axĢam uĢaqlar fərəh hissilə ata-analarına filan hərfi yazdıqlarını, filan Ģeri
öyrəndiklərini deyirdilər. Bu qürur və dirçəliĢ haləti yalnız evlərdə deyildi,
zavodları, fabrikləri də bürümüĢdü. Atamın xalça fabrikində iĢləyən gənc oğlan və
qızlar fasilə zamanı axĢam məktəblərində oxuduqlarını, öyrəndikləri kitablardan
söhbət eləyirdilər. Azərbaycanın Güneyində Milli Hökumətin bir illik hakimiyyəti,
ana dilinin azad olması milli-azadlıq hərəkatına böyük təsir göstərdi. Tehran
hökuməti bütün vasitələrlə bu hərəkatın qarĢısını almağa çalıĢırdı. Onların
tapĢırığı ilə mollalar və məscid baĢçıları öz söhbətlərində türk məktəbində
oxumağın ziddi-islami
olduğunu təbliğ edir, bunu allahsızlıqla bərabər tuturdular.
Atam türkcə məktəb açılandan iki ay sonra evə gəlib müctəhidin türk
məktəblərinə gedənlərin Həzrəti-Əlinin üzünə qılınc çəkdiyini, islama qarĢı
olduğunu söylədiyini bildirdi və qardaĢım Ġbrahimlə məni mollaxanaya qoydu.
Digər tərəfdən dövlət idarələrində türk dilinin güclənməsinin qarĢısı
alınırdı. Belə ki, öz dillərində danıĢanları bisavad, pantürkist, ruspərəst
adlandırırdılar, ittiham edirdilər. Tehran radiosu gecə-gündüz türk dilinin əleyhinə
təbliğat aparırdı. Amma bu maneələrə baxmayaraq türk məktəblərində oxumaq o
dövrün uĢaqlarında dərin təsir oyatdı, ana dilində təhsilin və rəsmi dövlət
mərasimlərinin mümkünlüyü inamını formalaĢdırdı.
Yadımdadır ki, PiĢəvəri bizim məhəlləyə gələndə mən təəccüblə onun
bizim dilimizdə danıĢdığını anama söylədim. Çünki o vaxta qədər mən vəzifə
sahiblərini, baĢçıları həmiĢə özgə dildə danıĢan görmüĢdüm. Bu, məndə ona
hörmət yaratdı. Yaxud dərsdə müəllim mənim halımı türkcə soruĢanda buna
təəccüblənir və sevinirdim.
Tehran ordusu gəlib milli hərəkatı qan dənizinə qərq edəndə mənim on-on
iki yaĢım olardı. Rza Ģahın oğlu Məhəmmədrza Ģah radiodan dedi ki, həyatın
qədrini o adam bilər ki, müsibətə düĢsün. Bunu eĢidəndə mən özü-özümə dedim ki,
axı biz nə müsibətə düĢmüĢdük.
Azərbaycan Milli Hökuməti yıxılan zaman türk dilində yazılan kitablar
yığılaraq meydanlarda yandırıldı. Kitabxanalardan kitabları yığıb məhv elədilər,
ana dilini – həqiqətdə isə milli istiqlalımızı oda çəkdilər. DüĢmənlərimiz yaxĢı
bilirdilər ki, ana dilində məktəb açılması milli hərəkatın güclənməsinə,
mədəniyyətin möhkəmlənməsinə - nəhayətdə Azərbaycanın müstəqilliyinə
aparacaq. Buna görə də 1946-cı ildən sonra təziyətələblik, pantürkistlik və s.
adlarla düĢünən insanları, həbslərə, sürgünlərə, ölümə məhkum etməyə baĢladılar.
Və bu dəhĢət o qədər qorxuluydu ki, dövlət idarələrində fars dilindən baĢqa ayrı
dildə danıĢmaq təhlükəli idi. Türk dili qısa bir zamanda hər yerdən yığıĢdırıldı və
yenə köhnə həqarəti davam etdirməyə baĢladılar. Bu, 1950-ci ildə - Müsəddiqin
baĢ nazir seçilməsinə qədər davam etdi. Bundan sonra bəzi Ģairlər ana dilində Ģeir