Günümüzdəki Türk xalqalrı və tarixləri
Yüklə 1,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
58 müəssisələri tamamilə yox edilən bir millət halına gətirilir.Bu vəziyyətin təbii nəticəsi olaraq Krım maarifi, ədəbiyyatı tam bir durğunluq dövrünü yaşayır. Bu vəziyyətin dəyişdirilməsində böyük rol oynayan ən önəmli şəxsiyyət, şübhəsiz İsmayıl Qaspırinskidir. İsmayıl Qaspırinski sadəcə Krım türklərinin deyil, Rusiyadakı bütün Müsəlman Türk xalqının milli oyanış dönəmi üçün olduqca mühüm bir şəxsiyyətdir. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Krım Tatar xalqının mədəni inkişaf prosesi yeni vüsət almağa başlayır və bu prosesin önündə bütün Türk xalqlarının böyük oğlu İsmayıl bəy Qaspırinski durur. 1921-1927-ci illərdə Krım Tatar dilində kütləvi nəşrlər çap etdirməyə başlayırlar. 1928-ci ildən başlayaraq “Burjua millətçiliyi ilə mübarizə” adı ilə dövlət siyasəti milli mədəni inkişafa yeni hücumlarla nəticələndi. Milli mədəni hərəkatın önündə duran şəxsiyyətlərin əksəriyyəti fiziki olaraq məhv edildi, kitabxanalardan mühüm nüsxələr çıxarılaraq qadağan edilirdi. 1928-ci ildə ərəb qrafikası ləğv edilərək latın qrafikası, bir müddətdən sonra isə latın qrafikası ləğv edilərək rus-kiril əlifbası tətbiq edilməyə başlandı. Bu prossdə Krım Tatar xalqının Azərbaycanla oxşar tale yaşaması çox mənalıdır. SSRİ-nin repressiyaya məruz qalmış xalqlarından olan Krım Tatar xalqı yalnız 1957-ci ildə reabilitasiya olunduqdan sonra milli 59 dildə kitab və dövrü nəşrlər buraxmağa başlayır. Daşkənd şəhərində “Lenin bayrağı” qəzeti və hər il 10-15 adda Krım Tatar dilində müxtəlif kitablar çap olunur. Lakin siyasi azadlıqların olmadığı bir dövrdə mədəni inkişaf da mümkün deyildi. Belə ki, SSRİ-nin dağılması və Krım Tatar xalqının kütləvi şəkildə ana vətənlərinə qayıtması ilə kitab və kitabxana mədəniyyəti, xalqın milli irsinı böyük ehtiram olaraq bərpa olunmağa və inkişaf etməyə başlayır. Xalqın ziyalıları Sank-Peterburqdan, Daşkənddən, Kiyev, Xarkov kitabxanalarından qorunub saxlanılmış Krım Tatar xalqının milli elmi və ədəbi nümunələri toplayıb kitabxana fondlarına daxil edir, bununla da milli mədəni irsin qorunub saxlanılmasına çalışırdılar. Bu istiqamətdə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Elmi Kitabxanasının da fondunda mühafizə edilən Krım Tatar xalqına məxsus elmi,siyasi və ədəbi nümunələrin də toplanması, surətinin çıxarılması, elektron formatlarının hazırlanması və Krım kitabxanalarına aparılması işi həyata keçirilmişdir. Qaqauzlar; Qaqauz xalqının adı uzun müddət tədqiqat obyektinə çevrilməmişdi. Alimlərdən bir qismi “qaqouz” sözünü “xak+oğuz”,”hak+oğuz”(əsl oğuz), bəziləri “qaqa+uz”(uzun dimdik), əksəriyyəti isə “göy oğuz” kimi izah edirlər. Kökü göy oğuzlarla bağlı olan qaqauzlar indi yaşadıqları Maldaviya Respublikasının cənubunda yerləşən Bucaq düzünə XVIII əsrin 60 sonu-XIX əsrin əvvəllərində Bolqarıstanın şimal şərqindən köçüb gəlmişlər. Onlardan əvvəl burada türklərin, o cümlədən noqayların yaşadığı bölgənin toponimləri də sübut edir. Moldaviyada qaqauz kənd və bölgələrinin yerləşdiyi ərazinin sahəsi 1,8 min kv kilometrdir. Bu ərazi cənubdan Ukraynanın Odessa vilayəti, şimal- qərbdən isə Rumıniya ilə həmsərhəddir. 1989-cu ilin siyahıyaalmasına əsasən Moldaviyada yaşayan qaqauzların sayı 153.000-dir. Qaqauzlar Moldaviyanın əsasən Komrat(55,0%), Çadır-Lunqa(53,7%) və Vulkaneşt (30,8%) bölgələrində yaşayırlar. Tarakli, Bessarabka, Çimişli və Kaqul bölgələrində də ayrı-ayrı qaqauz kəndləri vardır. Ümumilikdə götürəndə qaqouzlar Moldovanın cənubunda 32 yaşayış məntəqəsində məskunlaşıblar.Onların çoxunda qaqauzlar moldovan və bolqarlarla bir yerdə yaşayırlar. Bundan başqa Ukraynada (27 min), Şimali Qafqazda (2 kənd), Qazaxıstanda (12 kənd), Özbəkistanda (2 kənd), Bolqarıstanda, Rumıniyada, Türkiyədə, Yunanıstanda və Yuqoslaviyada da qaqouzlar yaşayırlar.Yuqoslaviyada onları sürgüc adlandırırlar. Qaqauz türklərinə aid şifahi və yazılı ədəbiyyat onların tarixi və mədəni varlığı kimi çox rəngli bir tablonu xatırladır. Qaqauzlar tarixi türk boylarının bir-birini əvəz edən mədəni xatirələrini dini yaxınlığına görə başda Balkan xalqları olmaqla 61 digər xristian millətlərindən aldıqları bəzi fərqli ünsürlərlə ahəngli bir şəkildə birləşdirmişlər.Bu mədəni sintez özünü ədəbiyyatda da göstərmiş,bəzən bir var olmaq mübarizəsi ,bəzən də bir tənhalıq,bəzən də böyük bir sevginin ifadəsi olaraq özünü göstərmişdir. Qaqauzların yazılı mədəniyyətlə olan bağları digər bir çox xalqlarda olduğu kimi dini mətnlərin oxunması yolu ilə olmuşdur. Ortodoks qaqauzlar dini mənbələri əvvəllər yunan, bolgar, rumın və rus dillərində yazılmış əsərlərdən öyrənirdilər. Qaqauzların yazılı dini mənbələrlə tanış olması Anadolunun Xristian Türkləri olaraq adlandırılan Karamanlıların yunan hərfləri ilə yazdıqları və başqa dillərdən tərcümə etdikləri dini mətnlər vasitəsilə mümkün olmuşdur. Karamanlılar bu əsərlər vasitəsilə qaqauzlara həm türkcə yazılmış dini bilgilər, həm də yazıya köçürülmüş türk xalq ədəbiyyatı mətnlərini çatdırmışlar. 1988-ci il avqustun 14-də ilk nömrəsi çapdan çıxan “Ana sözü” qəzeti qaqauz xalqının həyatında mühüm bir hadisə idi. Tezliklə onun sorağı Türkiyə, Azərbaycan, Macarıstan, Bolqarıstan, Rumıniya və digər yerlərdən gəlməyə başladı. Keçmiş Sovetlər Birliyinin hər yanında qaqauzlar və qaqauzların dili, folkloru, ədəbiyyatı, məişəti və tarixi ilə maraqlanan, özünə qaqauz arasında dost axtaran hər bir kəs bu qəzetlə əlaqə saxlayır, onun daimi oxucusuna çevrilirdilər. Yüklə 1,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|