H. T. Avezov, sh sh. Xudoyberdiyev
Ikki suyuqlik chegarasida bo’ladigan adsorbilanish
Yüklə 246,83 Kb.
|
| Ikki suyuqlik chegarasida bo’ladigan adsorbilanish. Ma’lumki, ikkala
bir-birida erimaydigan suyuqliklar chegarasida ham adsorbilanish hodisalar kuzatiladi, lekin ularning boorish jarayoni suyuqlik-gaz chegarasida boradigan adsorbilanish hodisalarga analogiya ravishda boradi. Bunda ham suyuqlikning sirt tarangligi va sirt energiyasining kamayishi kuzatiladi. Masalan, agar benzoy kislota erigan suvga benzol aralashtirilsa, benzoy kislota molekulalarining adsorbsion qavati hosil bo’ladi. Bu vaqtda benzoy kislotaning qutblangan gruppasi – COOH – suvga tomon, qutbsiz radikal C 6 H 5
esa benzolga tomon qaragan bo’ladi. Natijada ikki suyuqlik chegarasida benzoy kislota molekulalarining barqaror qavati hosil bo’ladi. Agar suv va benzol aralasmasiga qutbli gruppalari bo’lgan organic moddalar qo’shilsa, bu modda molekulalarining qutbli gruppalari suvga, uglevodorod radikallari esa benzolga qarab joylashadi. Adsorbilangan molekulalardan iborat qavatning hosil bo’lish hodisasi emul’siyalar olishda va emul’siyalarning barqaror bo’lishida juda katta ahamiyatga ega. Bir-biri bilan aralashmaydigan ikki suyuqlikka ozgina sirt-aktiv modda (masalan, sovun) qo’shib chayqatilsa, har qaysi tomchi sirtida sirt-aktiv moddaning mustahkam adsorbsion qavati hosil bo’ladi va bu qavat tomchilarning bir-biri bilan birlashib, yirik tomchi hosil qilishga yo’l qo’ymaydi, chunki har bir tomchi sirtidagi adsorbsion qavatda sirt-aktiv modda molekulasining qutbli qismi qutbli suyuqlikka tomon, qutbsiz qismi esa qutbsiz suyuqlikka tomon qaragan bo’ladi. Ma’lumki, emul’siya bir suyuqlikning boshqa bir suyuqlikda tarqalgan va u bilan aralashmaydigan tomchilardan iborat. Shu sababli emul’siyalarni barqaror qila oladigan sirt-aktiv modda emul’gator deyiladi. Ionlar adsorbilanishi. Eritmalardan elektrolitlarning adsorbilanishi katta ahamiyatga ega. Bu jarayonda neytral molekulalarning yutilishi bilan birga 72
ionlarning adsorbilanishi ham kuzatiladi, lekin erigan elektrolitning ionlaridan bittasi adsorbilanadi va bunday hodisa ionlar adsorbsiyasi deyiladi. Agar erigan modda zarrachalarining suyuqlik sirtida va uning hajmida bir teks tarqalmasa suyuq fazada sirt chegara vujudga keladi. Bu hodisa erigan modda suyuqlikda molekulalar holida bo’lganida ham, ionlar holida bo’lganida ham ro’y beraveradi. Lekin eritmaning sirt qavatida ionlar konsentratsiyasi eritma hajmidagiga qaraganda kam bo’ladi. Bu yerda manfiy adsorbilanish vujudga keladi. Eritma sirtida ionlarning manfiy adsorbilanishi ularning gidratlanish energiyasi katta ekanligidan kelib chiqadi. Shuning uchun suv molekulalari eritmaning sirt qavatida turgan ionlarni eritma ichida kuchliroq tortadi. Kationlar anionlarga qaraganda ko’proq gidratlanganidan eritmaning sirt qavatida anionlar konsentratsiyasi kationlar konsentratsiyasidan ortiq bo’ladi. Natijada eritmaning sirt qavati manfiy zaryadga ega bo’ladi. Turli anionlarning suyuqlik sirt qavatida manfiy zaryad berish xususiyatini tekshirib, A.N.Frumkin, quyidagi liotrop qatorni tuzishga muvaffaq bo’ldi: CNS
>ClO 4
>I -
4
3
>Br -
-
-
Bu qatorga ionlar suyuqlikning sirt qavatiga manfiy zaryad berish xususiyatining pasayishi tartibida quyilgan. Suvda elektrolitlar eritilsa suvning sirt tarangligi ortadi, chunki anorganik tuzlar suvga manfiy adsorbilanadi. Ba’zan adsorbent o’z tarkibidagi ionlardan birini elektrolit ionlariga almashtiradi. Bunday adsorbilanish almashinish adsorbilanishi deyiladi. Agar elektrolit eritmasidagi anion va kation ekvivalent miqdorida adsorbilansa, molekulyar adsorbsiya yuzaga keladi. Agar tarkibida bir necha modda aralashmasi bo’lgan eritma qalin adsorbentdan o’tkazilsa, aralashmadagi har qaysi modda adsorbentning ma’lum qismlariga adsorblanadi va adsorbent qavatida bir necha zona hosil bo’ladi. Bu hodisani dastlab rus botanigi va bioximigi M.S.Svet kuzatgan edi. Bu usul xromatografik adsorbsion analiz deb ataladi. Shu usul yordamida aralashmaning komponentlari bir-biridan ajratib olishni yordam beradi. Ajratilishi kerak bo’lgan eritma adsorbent bilan to’ldirgan 73
kolonkaga solinadi. Eritmaning tarkibiy qismlari o’zining moyilligiga qarab adsorbentga yutiladi: ko’pincha qavatlar bir-biridan keskin ajralgan bo’lmay, bir- biriga juda qiyin joylashadi. Unda har qaysi qavatni ochish uchun muvofiq erituvchilardan foydalaniladi. Shu tariqa kerakli modda ajratib olinadi; uni yana qaytadan adsorbentga yuttirib, yutilish zonasi kengaytiriladi. Xromatografik adsorbsion analiz juda murakkab organik aralashmalarni bir-biridan ajratib olishda katta ahamiyatga ega. O’zbekiston olimlari go’zaning kimyoviy tarkibini aniqlashda bu usulni birinchi bo’lib qo’lladilar. Yüklə 246,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|