Haci fuad iZZƏt oğlu nurullayev şeyxüLİslamliq ziRVƏSİ: haci allahşÜKÜr paşazadə
Yüklə 3,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
30 ŞEYXÜLISLAMLIQ ZIRVƏSI: nisi olmaq iddia edənlər о gunə şəxslər olsun ki, əqəllən və fa- tından sonra bir əməl, bir fel ilə yad-bud olsunlar, əqəllən öz lə- rin dən sonra bir əsər qoyub getsinlər. Bunu nə cür etmək və şeyxülislamı nə növ əşxaslardan in- tixab etmək, kim intixab etsin gərək? – məsəlləri barəsində gə- ləcək nömrəmizdə müfəssələn yazarız” 16 (Yeri gəlmişkən, mə- qalədə müəllifin vəfat etmiş şeyxülislama qarşı bu cür kəskin mövqeyini başa düşmək çətindir. Ola bilsin ki, o, burada diqqəti yeni dövrün tələblərinə yönəltməyə çalışmışdır. Əslində isə Axund Əbdüssəlam Axundzadə öz dövrünün mükəmməl alim- lə rindən biri olmuş, özündən sonra elmi irs qoyub getmiş, “Mü- qəddəs peyğəmbərlər tarixi” adlı kitabı 1993-cü ildə təkrar nəşr olunmuşdur). Bundan sonra uzun müddət çar üsul-idarəsi Qafqazda şey- xül islam vəzifəsinə özünün seçdiyi adamın təyin olunması- na cəsarət etmir və həmin müddət ərzində bu vəzifə boş qalır. Mət buatda şeyxülislamın seçki yolu ilə təyin edilməsi məsələsi getdikcə daha da şiddətli mübahisələr obyektinə çevrilir. Eyni zamanda ziyalılar arasında bu vəzifəni tuta biləcək namizədlər axtarılmağa başlayır. Əhməd bəy Ağayevin məqalələrində oxuyuruq: “Şeyxül- is lam” kəlməsi nə deməkdir? Şeyxülislam, yəni Qafqaz dairə- sin də olan müsəlmanların ruhani rəisi, müsəlmanların böyüyü, nümayəndəsi, şeyxi. Bu gunə şəxsin danışdığı sözlər, eylədiyi feillər, tutduğu işlər cümləsi millətə aiddir, guya millət özü da- nışıbdır-edibdir. Kəlmənin mənası böylə olduqda ismi-mənaya mütabiq gəl- mək üçün və şeyxülislam doğrudan və həqiqi millət rəisi, mil lət nümayəndəsi olmaq üçün bədihi və aşkardır ki, ən əvvəl lazım olan şərt budur ki, şeyxülislamı millət intixab etsin və illa şey- xülislamlıq öz mənasından saqit oluyor. Fəqət o şəxs, o adam millət nümayəndəsi, millət rəisi ola bilir ki, millət özü öz ixti- yarı ilə onu özünə şeyx, rəis və nümayəndə intixab etsin. Çün- ki millət bir şəxsi özünə rəisi-ruhani, şeyx, nümayəndə təyin 16 “İrşad” qəzeti, 1907, №118, 2. ŞEYXÜLISLAM ALLAHŞÜKÜR PAŞAZADƏ 31 etdikdə bilir ki, kimi təyin ediyor, kimin zöhd və təqvasına, ki- min elm və danişinə, kimin iman və sədaqətinə, kimin heysiy- yat və ehtirami-şəxsiyyətinə etibar ediyor. Bu gunə şəxs, bir tə rəfdən, öz ehtirami-şəxsiyyəsini mühafizə etməklə və o biri tə rəfdən, millət və qövmün dərd və ehtiyacatına sidqü-səfa üzrə qalmaqla, doğrudan da millət rəisi, millət şeyxi olub, millətin nümayəndəsi olar və çox millət özü bu gunə şəxsi intixab edər, əvvəla onun millət yanında böyük bir nüfuz və şanı olar, saniyə hökumət yanında ali və həqiqi bir heysiyyət və vəqə dara olar. Lakin vaqiədə iş və əhval bu növ deyil. Vaqiyədə şeyxülislamı intixab edən hökumət özüdür. Millətin və tayfanın bu intixab- dan əsla nə xəbəri nə qarışacağı olmıyor. Hökumət isə çox vaxt öz intixabında səhv və xəta edər və bu da bir təbii və qeyri-qabi- li-islah bir əmrdir, çünki bədbəxtanə bizim hökumət kişilərimiz əksəri-övqat bizim övza və əhvalımızdan bixəbərdirlər və ara- mızda hankı alim ələmdir, hankı şəxs əfzəldir, hankı zat öz elm və danişi ilə, öz sifati-cəmiləsi ilə millətin qəlbini cəlb edə bil- miyor. Bu halətdən olaraq bir şeyxülislam vəfat etdikdə, bir arı səbtəsini arılar çulğalayan kibi, hökumət kişiləri və dəftərxanaları da ənvai-əqsami-həşərat ilə çulğalayırlar, hər kəsin bir azca sa- vadı var isə, hər kəs tənbəl deyil isə və fikrində böyük bir ləqəbə haiz olubdur, milləti sərnigun və xəcil etmək varsa, fövri sahibi- nüfuz kişilərdən, hökumət adamlarından özlərinə hamilər tapıb dəftərxanalar, postxanalar və teleqrafxanalar canbaşa gəliyor. Hətta sərfi-bisavadlar belə bu gunə fikrə düşüyorlar… Bundan maəda şeyxülislam o qədər sıxıntı və nəzalət altın- da dolanıyor ki, hökumətdən biizn bir qədəm belə qoymağa ix- tiyarları yoxdur. Məsələn, Şeyxülislam Axundzadə on iki illik şeyxülislamlıq əsnasında bir dəfə belə Qafqaz dairəsinə çıxıb da öz ziri-dəstində olan ruhanilər ilə əlaqə edib işlərinə, övzaları- na sərkeşlik etmək izninə nail olmadı. Əvvəlcə Knyaz Qalıtsin mane olurdu, sonra qraf cənabları gəldikdə erməni-müsəlman ha disəsi araya düşüb mane oldu. İşdə bu gunə şeyxülislamlıqdan nə gözləmək olar”. 17 17 “İrşad” qəzeti, 1907, №119, 2. 32 ŞEYXÜLISLAMLIQ ZIRVƏSI: Daha sonra ədib yazır: “Şeyxülislamlığı məşğul edən zat surəti-vaveyla əvəzinə, gərək həm hökumət indində və həm ca- maat yanında möhtərəm, müəzzəz, sözü ötən, rəyi eşidilən bir zat olsun”. 18 Göründüyü kimi, müəhərririn sözləri xalqın yeni dövrdə şey xülislamlığa necə tələbkarlıqla yanaşıldığını və bu vəzifəni tu tacaq şəxsdən zəmanənin tələbinə müvafiq coşqun fəaliyyət um duğunu əks etdirirdi. XX əsrin şeyxülislamı xalq arasından çıxan yüksək səviyyəli alim şəxs, ziyalı, millətin və Qafqaz mü- səl manlarının mənafeyini hər addımda müdafiə etməyi bacara- caq ağsaqqal olmalı idi. Belə bir şəxsin axtarıb tapılması və xalq tərəfindən seçilməsi aktual şərt kimi irəli sürülürdü. Başqa bir hissədə on bir nəfərin imzası ilə çap olunmuş ya zıda oxuyuruq: “Əlan İslam tayfasına şeyxülislamlıq mə sə- ləsindən mühüm və vacib məsələ yoxdur və ola da bilməz. Pəs cəmi millətə vacibdir ki, bu şərafətdə olan rəyasəti-milləti-mil- li nəcibei-islaiyyəyi öylə bir şəxsə verməyi o mənsəbə layiq olan nəinki öylə şəxs ki, şəriətdən, müsəlmançılıqdan bibəhrə olubdur, bisavad çinovnik zümrəsinə girsin. Danışıqlara görə, vaqiada guya, şeyxülislamı bu gunə adamlardan təyin etmək fik rindədirlər. Əgər həqiqətən belə olsa, müsəlmanlara çox ar ol sun! Əcəb yatağan, yuxusu ağır bihimyət camaatdırlar! Doğ- rudur! Bizə məlumdur ki, şeyxülislam nəsəb etmək hökumət ixti- yarındadır. Lakin bunu da bilirik ki, iltimasi-təvəqqei-xahiş yo- lunun qapısını biz müsəlmanların üzünə bağlamayıblar! Haçan biz müsəlmanlar xahiş elədik, bizi cavab eylədilər? Nə eybi var ki, biz layiq elmli təmiz üləmalardan bir nəfəri öz aramızda zəbdə edib, icmaən hökumətə göstərib, hökumətdən xahiş edək, şeyxülislamlıq mənsəbinə nəsəb etsin! Əgər biz mü- səl manlar xahiş elədik, hökumət qəbul eləmədi, nə eybi var, bi zə bir zərər-ziyan varid olmayacaq ki, adətində qalmalıdır, qalsın… Gərək üləma və əhli-qələm və rəislər məclis tərtib edələr xə bər verələr ki, Gəncə, Şuşa, Şirvan, İrəvan və qeyri yerlərdən 18 “İrşad” qəzeti, 1907, №120, 2. Yüklə 3,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|