Haci fuad iZZƏt oğlu nurullayev şeyxüLİslamliq ziRVƏSİ: haci allahşÜKÜr paşazadə
Yüklə 3,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şeyxülislam Əhməd Hüseynzadənin elmi yaradıcılığı
48 ŞEYXÜLISLAMLIQ ZIRVƏSI: lışmaqla yanaşı, həmçinin ədəbi-bədii yaradıcılıqla da məşğul olmuşdur. Şeyxülislam Fazil İrəvaninin sevimli şagirdlərindən olan Axund Əhməd Hüseynzadə onun təklifi ilə işə qəbul edil- miş, müavin vəzifəsinə qədər yüksəlmiş və sonda şeyxülislam təyin edilmişdir. Şeyxülislam Fazil İrəvaninin istefasından sonra Qafqazın yeni canişini knyaz Orbeliani bu vəzifəyə uzun müddət fəaliyyəti ilə hökumətə sədaqətli olduğunu isbat etmiş, dindarlar arasında hörmət qazanmış Axund Əhməd Hüseynzadənin namizədliyini müdafiə etdi. Knyaz Orbeliani belə hesab edirdi ki, on dörd il əvvəl Fazil İrəvaninin şeyxülislam təyin edilməsi o vaxtkı ca- nişinin səhvi idi. Uzun müzakirələrdən sonra, 1862-ci ildə İm- perator II Aleksandr Axund Əhməd Hüseynzadənin Zaqafqazi- ya şeyxülislamı təyin olunması barədə qərarı təsdiq etdi və bu vəzifəni icra etməsinə görə Şeyxülislam Əhməd Hüseynzadəyə 1600 rubl məvacib kəsdi. Şeyxülislam Əhməd Hüseynzadə atasından və ustadından fərqli olaraq bir çox hallarda özünü din rəhbərindən daha çox çar Rusiyasına tabe olan məmur kimi aparırdı. Şeyxülislamlı- ğının ilk illərində məscid və mədrəsələri təftiş etdikdən sonra tərtib etdiyi hesabat, müridizmin yayılması və aradan qaldırıl- ması haqqındakı mülahizələri, eləcə də yerlərdə din xadimləri ilə davranışları onun “etimadı doğrultduğunu” göstərirdi. Şey- xülislam Əhməd Hüseynzadə Qafqaz canişini Orbelianiyə təqdim etdiyi ilk hesabatında yazırdı: “Hökumətin nəzarətində olan qəzalarda qazılar şəriət qaydalarına əməl etmirlər. Mollalar isə özbaşınalıq etməklə hökumət işlərinə qarışırlar. Bu üzdən qazılarla mollalar arasında dərin ixtilaf mövcuddur. Digər tərəfdən şəhər pişnamazları da qazıların işlərinə qa- rışır, onların qərarlarından dolayı verilən şikayətlərə müdaxilə edərək baxmaqla əhali arasında dini rəhbərliyin nüfuzunu aşağı salmağa çalışırlar. Beləliklə, ruhanilərin vəzifə və hüquqları dəqiq müəyyən- ləşməyənədək onlar hökumətə heç bir fayda verməyəcəklər”. 32 32 Həmin mənbə, səh. 87. ŞEYXÜLISLAM ALLAHŞÜKÜR PAŞAZADƏ 49 Bütün bunlarla yanaşı, Şeyxülislam Əhməd Hüseynzadə bil dirirdi ki, molla və pişnamazlar qazıları hörmətdən saldıqla rı kimi, qazılar da əksər hallarda şeyxülislamla hesablaşma yaraq tabeçilikdən imtina edirlər. Buna görə də Qafqaz müsəl manlarının ali dini rəhbəri özünün və tabeliyində olan din xa dim lərinin sta- tuslarının yerli müsəlmanlar tərəfindən deyil, məhz hakimiyyət strukturları tərəfindən müəyyən edilməsini tə ləb edirdi. Atası Məhəmmədəli Hüseynzadədən fərqli olaraq müri- dizmin tamamilə əksinə olan Şeyxülislam Əhməd Hüseynzadə müri dizmin mahiyyəti barədə deyirdi: “Müridizm müridin mürşidə mü nasibəti deməkdir. Bəzi üləmalar özlərini Pey- ğəmbərin (s) göstərişlərinə hüquqi təfsirlər verməyə həsr edir, digərləri əxlaqi, nəsihətamiz kitablar yazmaqla məşhurlaşır və beləliklə gələcək xoşbəxtlik haqqında mücərrəd, anlaşılmaz fikirlər yayırlar. Belələri xalq arasında təriqət mürşidləri adı ilə ta nınırlar. Onlar ustalıq və məharətlə niyyətlərini cahil xalqdan giz lədirlər. Onlara inanmamaq üçün təhsil və əqli inkişaf tələb olu nur ki, Qafqaz xalqları da təhsilə və əqli qabiliyyətlərinin in- ki şafına tamamilə yaddır”. 33 Şeyxülislam Əhməd Hüseynzadə yerli əhalinin mürşidlərin ar dınca getmə səbəblərini dini-fəlsəfi cərəyan kimi müridizmin mahiyyətində deyil, savadsızlığın geniş yayılmasında axtarır və bununla da əhalinin guya ki, aldanmış olduğunu sübut etmək istəyirdi. Elə buna görə də Əhməd Hüseynzadə Azərbaycanın müx təlif bölgələrində imperiya əleyhinə qalxmış qüvvələrə qar- şı mübarizə aparılmasını təklif etməklə yanaşı, həm də müridiz- min yayılmamasına çalışır, müridizmi azərbaycanlıları savad- sız lığa sürükləyən cəhalət vasitələrindən biri hesab edirdi. Ali dini rəhbər olmasına baxmayaraq əslində geniş səla hiy- yətlərə malik olmayan Şeyxülislam Əhməd Hüseynzadə hərbi və mülki rəhbərliyin razılığı olmadan heç bir şikayətə baxa bil məzdi. Hətta hər hansı bir məscidə molla təyin etmək üçün dini rəhbər mütləq çar məmurunun icazəsini almalı və həmin məmurun mövqeyi ilə razılaşmalı idi. 33 Həmin mənbə, səh. 88. 50 ŞEYXÜLISLAMLIQ ZIRVƏSI: 1872-ci ildə şeyxülislamlıqla bağlı çar tərəfindən xüsusi fərman imzalandı. Bu fərmana görə, 5 aprel 1872-ci ildə Zaqaf- qaziya Şiə Müsəlmanları Ruhani İdarəsi, eləcə də Zaqafqaziya Sünni Müsəlmanları Ruhani İdarəsi yaradıldı və yeni ştat cəd- vəlləri əsasında idarə aparatları formalaşdırıldı. Fərmanın im za- lan masından sonra Əhməd Hüseynzadənin fəaliyyəti geniş lən di və səlahiyyətləri artırıldı. 1881-ci ildə isə Şeyxülislam Əhməd Hüseynzadə III dərəcili “Mü qəddəs Vladimir” ordeni ilə təltif edildi. Sayca üçüncü Şeyxülislam Axund Əhməd Hüseynzadə Səl- ya ni 1887-ci ildə Tiflisdə vəfat etmişdir. O, humanistliyi, gö zü- açıq lığı, geniş biliyi və hazırcavablığı ilə müasirlərindən fərq- lən mişdir. Şeyxülislam Əhməd Hüseynzadənin elmi yaradıcılığı Dövrünün seçilmiş ziyalılarından biri Mirzə Fətəli Axun- dovla sıx əlaqədə olan Şeyxülislam Əhməd Hüseynzadə Azər- bay can xalqının inkişafı və tərəqqisi uğrunda səmərəli işlər gör- müşdür. O, M.F.Axundovla birlikdə Qori Müəllimlər Semina- riyasında Azərbaycan şöbəsinin açılmasında yaxından iştirak et miş, islamşünas alim olmaqla yanaşı, dünyəvi elmlərə dair bir ne çə dərsliklər yazmışdır. Şeyxülislam Əhməd Hüseynzadə dini əsərləri ilə yanaşı, “Dilguşə”, “Tərbiətul-ətfal”, “Muəllimul- ətfal-fi-təriqe təlime ətfal”, Azərbaycan tarixindən və ədə biy ya- tından bəhs edən “Bəsaul nas-fi-məmləkətul Qafqaz” və “Ta- rixi-ədəbiyyayiti-türk” adlı əsərlərin müəllifi kimi də məşhur idi. Bu əsərlərin bəziləri – “Dilguşə” (“Ürək açan”, 1870), “Tə r biətul-ətfal” (“Uşaqların tərbiyəsi” 1870), (“Muəllimul-ət- fal-fi-təriqe təlime ətfal”, 1875) kitabça şəklində Tiflisdə li to - qrafiya üsulu ilə çap edilmişdir. AMEA-nın Məhəmməd Füzu li adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan tamamlanmamış əs- əri – “Muəllimul-ətfal-fi-təriqe təlime ətfal” Azərbaycan və fars dillərindədir. “Bəsaul-nas fi-məmləkətul-Qafqaz” adlı çox qiy - mətli əsəri isə XIX əsrdə A.A.Bakıxanovun “Gülüstani-İrəm” əsərindən sonra Azərbaycan tarixindən bəhs edən ikinci mü- Yüklə 3,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|