Haci fuad iZZƏt oğlu nurullayev şeyxüLİslamliq ziRVƏSİ: haci allahşÜKÜr paşazadə
Yüklə 3,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
78 ŞEYXÜLISLAMLIQ ZIRVƏSI: man din xadimlərini daim nəzarətdə saxlayır, onların atdığı hər ad dımı izləyirdi. Zor işlətməklə müsəlman din rəhbərlərini ci- had və fətvaya qarşı çıxararaq qəzetlərdə müsahibələrini dərc et dirirdilər. Təsadüfi deyildi ki, Şeyxülislam Axund Məhəmmədəli Pişna- maz zadə “Tiflisskiy listok” qəzetinin müxbirinə müsahibəsində de mişdi: “Türkiyənin müqəddəs müharibə elan etməsinin müsəl- man dünyasında əks-səda oyadacağını düşünmək olmaz. Belə ki, müqəddəs müharibə dini motivlərə görə aparılır; müsəlmanlar din-imana görə təqiblərə məruz qalsalar, onların əmlakları qa- nunsuz şəkildə müsadirə olunsa, onda hər bir müsəlman onu sıxışdırana qarşı mübarizə aparmalıdır. Rusiyada müsəlmanlar təqib edilmirlər, onlar digər vətəndaşlarla birlikdə bərabərdirlər və qanunların himayəsindədirlər. Qəzavata çağırış bəhanələri haqqında da danışmaq lazım deyil. Müqəddəs müharibə başqa dövlətlərin müsəlman təbəələri arasında tərəfdar tapmayacaq- dır”. Müsahibədəki fikirlərə görə elə düşünmək olmaz ki, Mə- həm mədəli Pişnamazzadə Azərbaycanın müstəqillik əldə et mə- sinin əleyhinə olub çar Rusiyasının ağalığını və onun Qafqaz siyasətini dəstəkləyirdi. Şeyxülislam siyasi manevr edərək da- ha böyük amallar uğrunda mübarizə aparmaq məqsədilə rus mə murlarının istəklərini məcburi ifadə etmişdi. Məhəmmədəli Piş namazzadədən fərqli olaraq Tiflis qubernatoru bilmirdi ki, şeyxülislam bu müsahibənin müsəlmanlar arasında geniş ya- yılmayacağını hesablayıb. Birincisi, müsəlman əhali rus dili- ni bilmirdi, ikincisi isə mətbuatın tirajı və təsir imkanla rı o səviyyədə deyildi. Bu amilləri əsas götürən şeyxülislam mü sa- hibəsi ilə əslində imperiya məmurlarına jest edir, əvəzində söz- lərinin müsəlmanlara çatmayacağını, rus siyasətinin həyata keç- məyəcəyini hesablayır və istəyinə də nail olur. 69 1914-cü ildə Tiflisə gələn Çar II Nikolay həm şiə müsəl- manlarının lideri Şeyxülislam Məhəmmədəli Pişnamazzadə, həm də sünni müsəlmanlarının lideri Müfti Hüseyn Əfəndi Qa- 69 Həmin mənbə, səh. 117-118. ŞEYXÜLISLAM ALLAHŞÜKÜR PAŞAZADƏ 79 yıbovla görüşmüş, onların çıxışlarını dinləmiş və onların sima- sında bütün müsəlmanları salamlamışdı. Bir il sonra, yəni 1915-ci ilin yanvarın 14-də Daxili İşlər İdarəsinin təqdimatına əsasən İmperator II Nikolay tərəfindən Axund Məhəmmədəli Pişnamazzadə Zaqafqaziya Şiə Ruhani İdarəsinin sədri və Zaqafqaziya şeyxülislamı vəzifəsinə rəsmən təsdiqlənir. Bu vaxta qədər Məhhəmmədəli Pişnamazzadə altı il idi ki, bu vəzifəni əvəzedici olaraq icra edirdi. Şeyxülislamlıq vəzifəsinə rəsmən təsdiqləndikdən sonra Mə həmmədəli Pişnamazzadə əvvəlki səylərini daha da artırır və mü səlmanların azadlığı uğrunda geniş mübarizəyə başlayır. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yarananda Şeyxülislam Məhəmmədəli Pişnamazzadənin göstərdiyi xidmətlər bir da- ha sübut edir ki, o, heç vaxt rus imperiyasının istədiyini ye rinə yetirməmiş, əksinə, özünə qədərki və özündən sonrakı bü tün şeyxülislamlardan fərqli olaraq daha çox qətiyyət və əzm- karlıqla imperiyaya qarşı mübarizə aparmışdır. Bunu şeyxülis- lamlar içərisində siyasi baxışlarına görə Axund Məhəmmədəli Pişnamazzadənin iki dəfə sürgün həyatı yaşaması da sübut edir. 1915-ci ildə Türkiyənin Ərdəhan və Qars mahallarında gedən döyüşlər nəticəsində hər iki valideynini itirmiş kimsəsiz uşaq ların qayğısına qalmaq məqsədi ilə Qafqaz Şeyxülislamı Axund Məhəmmədəli Pişnamazzadənin “Son xəbər” qəzetinin 1915-ci il 7-ci nömrəsində bir elanı dərc olunur. Şeyxülislam müsəlmanlardan xahiş edirdi ki, bu il orucluq bayramında Qaf- qaz müsəlmanları fitrə-sədəqələrini başqa yerə verməyib ru- hani və qazılar vasitəsilə Tiflisə göndərsinlər. Toplanacaq bu fitrə-sədəqələr hesabına Tiflisdə “Yetimlər evi” açılacaq, orada Ərdəhan və Qars döyüşləri nəticəsində hər iki valideynini itirən uşaqlar saxlanılacaq, onlara təlim-tərbiyə veriləcəkdir. Şeyxü- lislamın təklifi müsəlmanlar tərəfindən razılıqla qarşılanır. 1918-ci il mayın 28-də Tiflisdə Milli Şura Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yarandığını elan edir. Müstəqillik elan olunan- dan dərhal sonra Qafqaz şiə və sünni ruhani idarələri bu şəhərdə yerləşdiyi üçün hər iki idarə öz fəaliyyətini dayandırır. Müstəqil 80 ŞEYXÜLISLAMLIQ ZIRVƏSI: döv lətlərin yaranması və bu dövlətlər arasında münasibətlərin bir çox hallarda gərgin olması diyarda yaşayan müsəlmanların vahid dini idarədə birləşməsini demək olar ki, mümkünsüz edir- di. Bunu nəzərə alan AXC hökuməti Güney Qafqaz Ruhani İdarəsinin Azərbaycanın müvəqqəti paytaxtı olan Gəncəyə kö- çü rülməsini məqsədəuyğun hesab etdi. Bununla da Gəncədə va- hid dini idarənin yaradılması məsələsi gündəmə gəldi. 1918-ci ilin oktyabrında Şeyxülislam Məhəmmədəli Piş na- mazzadənin təşəbbüsü ilə həm şiə, həm də sünni məzhəb başçı- larının yığıncağı çağırıldı. Bundan bir il qabaq Müfti Hüseyn Qa yıbzadə vəfat etmiş və onun vəfatı çar Rusiyasının dağıldığı illərə təsadüf etdiyi üçün yerinə yeni müfti təyin edilməmişdi. Bu vəzifəni Mustafa Əfəndizadə icra edirdi ki, o da ruhani idarənin yığıncağında üzvlər tərəfindən seçilmişdi. 1918-ci ilin 30 oktyabrında Şeyxülislam Məhəmmədəli Pişnamazzadənin im zası ilə hökumətə 367 nömrəli təkliflər məktubu ünvanlanır. Hə min təkliflər 4 bölmədən ibarət idi: 1. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hüdudlarında “Məşixət-i İslamiyyə” adı altında ruhani idarəsi təsis edilsin və ona Tür ki- yədə mövcud olan Məşixət kimi tam müstəqillik verilsin; 2. 7 sentyabr tarixli 311 saylı təqdimatda göstərilən Məşixətin iki sədrindən, hər iki idarənin birləşdirilməsi məqsədi ilə birinə şeyxülislam, digərinə müstəşar, yaxud müşavir adı verilsin; 3. Şeyxülislam iclaslarda iştirak etmək hüququ ilə rəsmən Nazirlər Şurasının üzvü hesab edilsin; 4. Ruhani heyətin komplektləşdirilməsi üçün Məşixətin bir- başa sərəncamına kredit ayrılsın. Sadalanan və digər bu kimi dini məsələlərin həll edilməsi məqsədi ilə bizim də iştirakımızla fövqəladə yığıncaq çağırılsın. 70 Lakin Şeyxülislam Məhəmmədəli Pişnamazzadənin məktu- buna uzun müddət cavab verilmədi. İrəli sürülən təkliflər yalnız 1920-ci ilin martında hökumətin geniş müzakirəsinə çıxarıldı. Artıq Məhəmmədəli Pişnamazzadə çoxdan istefa vermiş və 1918-ci ilin dekabrında Ağa Əlizadə şeyxülislam təyin edilmiş- 70 Həmin mənbə, səh. 120-121. Yüklə 3,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|