Haci həSƏnov niyazi beynəlxalq biznes

                                                                                29 
 
 
Birja  konyukturasına  xas  olan  bu  cür  qiymətlərə  birja 
konyukturası  deyilir.Birja  indeksləri  1  qayda  olaraq  yalnız 
müqayisəli  dəyişikliklərin  nəzərə  alınması  ilə  deyil,  həm  də  indeks 
səbətini  yaradan  kompaniyanın  səhmin  real  qiymətində  nəzərə 
alınmaqla ölçülmüş orta arifmetik hədd kimi hesablanır. 
Birja praktikası müxtəlif indekslərinin böyük qiymətinin kəşfinə 
gətirib  çıxarmışdır.  Tarixdə  ilk  və  ən  məşhur  olan  indeks  D.Cons 
indeksidir ki, 1886-cı ildə Çalz X.Doy və Eduard D.Cons tərəfindən 
irəli sürülmüşdür. 
D.C.  indeksi  dörd  (4)  müstəqil  indeksdən  təşkil  olunmuş 
sistemdən  ibarətdir-  sənaye,  nəqliyyat,  kommunal  və  kompleks.  Bu 
indekslərin  hər  biri  Nyu-York  fond  birjasında  iqtisadiyyatın  bu  və 
ya digər sahəsində lider olan kompaniyaların səhmlərinin  qiymətləri 
əsasında  təşkil  olunmuşdur.  Ancaq  dünya  fond  birjalarının  bir 
çoxunun  qarşılıqlı  və  sıx  elektron  əlaqəsi  sayəsində  D.C.  hər  bir 
indeksi  özündə  dəqiq  fiksə  olunmuş  səhmdar  kompaniyaların 
səhmlərinin  qiymətini  əks  etdirir  ki,  onlar  bir  neçə  korrektə  edən 
bölüşdürücülərə  bölünür.  Qeyd  edək  ki,  bu  bölüşdürücü,  səhm  
qiymətləndirən daha zəif dəyişir  bir neçə gün  və hətta həftə ərzində 
o, dəyişməz qala bilər. 
İqtisadiyyatda da fizikada olduğu kimi hər bir böyüklüyə təbii 
ki,  müəyyən  ölçülülük  şamil  olunur  və  həmin  böyüklük  müvafiq 
ölçüyünün  ölçüləri  ilə  qiymətləndirilir.  Birja  indeksinin  ölçüləri  nə 
qədər spesifik xüsusiyyətlərə malikdirlər? 
Birja  bülletenlərində  göstərilən    kurslar  səhmlərin    nominal 
qiymətlərinin  faizi  ilə  işarə  oluna  bilər.  Ancaq  bütün  buraxılan 
səhmlərin nominal qiyməti yoxdur, buna görə də onların kurslarının 
ifadə  olunması  üçün  başqa  variant  vardır,    bir  qiymətli  kağızın 
valyuta  ilə  ifadəsi.  Sonuncu  variant  da  geniş  yayılmışdır.  D.C. 
indeksi özünün sadəliyi ilə fərqlənir və birja kursunda baş verən hər 
hansı  bir  dəyişikliyə,  əsasən  də  birja  krizisinə  çox  güclü    təsir  edir. 
(Nümunə  olaraq  onun  19  oktyabr  1982-ci  ildə  bir  gündə  508,32 
punkt  aşağı  düşməsi  olmuşdur).  D.C.  indekslərinin  konstruksiyası 
özünün  sadəliyi  ilə  bərabər  həm  də  klassikliyi  ilə  fərqlənir.  Riyazi 
nəzəriyyələr sahəsindəki son tədqiqatlar nəticəsində aşkara çıxmışdır 
ki, D.C. indeksi nəinki qaçılmaz şəraitdə özünü doğrultmuş hətta o, 
bəzən yalnız bir variant kimi fəaliyyət göstərə bilər. 
D.C.  indeksini  qurmaq  və  onu  doğrultmaq  üçün  üç  (3)  suala 
cavab vermək lazımdır. 

---

                                                                                30 
 
 
1)  D.C.  indeksinin  hesablamalı  olduğu  səhm  kurslarının 
bazasındakı kompaniyaların siyahısını nə cür tapmalı? 
2) Nəyə görə D.C. indeksinin formulunda əsas fiqur kimi səhm 
kurslarının qiyməti rol oynayır? 
3)  Korrektə  edilən  bölüşdürücünü  nə  cür  hesablamalı  və  onun 
rolu nədir? 
Bu  suallara  ardıcıllıqla  baxaq.  D.C.  sənaye  indeksi  daha 
məşhurdur. D.C. indeksi haqqında danışarkən  ilk əvvəl onun özünü 
nəzərdə  tuturlar.  Bu  indeksi  hesabladıqda  30+4  böyük  sənaye 
kompaniyasının  səhmlərinin    kursları  qiymətləndirilir.  Hansı  ki,  bu 
birja  konyukturasını  reprezentativ  şəkildə  əks  etdirir.  Bu 
kompaniyaların siyahısına düşmək olduqca  güclü reklam deməkdir. 
D.C.  sənaye  siyahısı  gec  olsa  da  sistemli  şəkildə  həyata  keçir 
(ilk əvvəl bu siyahıda yalnız 12 kompaniya var idi). Bununla bərabər 
müxtəlif  kriteriyalar  nəzərə  alınır.  İlk  əvvəl  bu  davamlı  gəliri  olan 
böyük  korporasiyalar  olmalıdır.  Bundan  əlavə  yaxşı  olardı  ki,  bu 
korporasiyalardan  hər  biri  böyük  səhm  kapitalına  malik  olub  aid 
olduğu iqtisadi sahədə aparıcı rol oynasın. 
Dou-Cons  indeksi  fond  birjasında  konyukturanın  xarakterini 
əks  etdirir,  yəni  səhm  qiymətləri  dinamikası  haqqında  informasiya 
verir. O, həm də birja konyukturası ilə bağlı olmayan hadisələrə təsir 
etmir.  Məsələn,  bu  hadisələrə  D.C.  siyahısına  daxil  olan 
kompaniyaların,  həm  də  ayrı-ayrı  qiymətləri  olan  kompaniyaların 
səhmlərinin  başqa  kompaniyaların  səhmi  ilə  qarışması  (D.C.-un 
siyahısında). 
Bu və buna oxşar başqa hadisələr nəticəsində səhm qiymətinin 
məbləğinin  cəbri  mənası  itir,  bununla  bərabr  birja  konyukturasına 
demək  olar  ki,  toxunulmur.  Buna  görə  də  bu  cür  hadisələr  D.C. 
indeksini  dəyişmir.  Bunu  təmin  etmək  üçün  səhm    qiymətləri 
məbləğinin  cəbri  dəyişməsi  korrektirə  edilmiş  bölüşdürücünün 
dəyişməsi  tərəfindən  kompensasiya  edilməlidir,  belə  ki,  onun  rolu 
bundan ibarətdir.  
Korrektirə  edilən  bölüşdürücünün  dəyişməsini  formal  şəkildə 
şərh etmək daha sərfəli olar. Tutaq ki, hər hansı bir zaman ərzində 
konyuktura D.C.-un indeksi mənasında yazılsın D. Hansı ki, D/K-ə 
bərabərdir,  harada  ki,  D.C.-un  siyahısına  daxil  olan  bütün 
kompaniyaların  səhmlərinin    qiymətinin  məbləği  ”  P,  K-isə 
korrektirə edilən bölüşdürücüdür. Tutaq ki, hər hansı bir hadisə baş 
vermişdir  (səhmin    nominalının  dəyişməsi,  D.C.-un  siyahısının 

---

                                                                                31 
 
 
dəyişməsi  və  s.)  nəticədə  isə  səhmin  məbləğinin  cəbri  mənası 
dəyişmişdir  və  P  +  ∆-  bərabər  olmuşdur.  Bu    ∆”  məqbul  və  qeyri-
məqbul ola bilər. Bir halda ki, söz həmin birja konyukturadan gedir, 
D.C.-un yeni indeksi köhnəyə bərabər olmalıdır. 
 




k
p
k
p
 
 
Harada  ki,   

k
      -  korrektə  edilən  bölüşdürücünün  yeni 
mənasıdır. Buradan belə nəticə çıxır.  
p
p
k
k




 
 
Bu  hadisələr  korrektə  edilən  bölüşdürücünün  dəyişməsinə  təsir 
göstərib ”yığılma- üçün tendensiya yarada bilər. Bu cür birləşmə ani 
şəkildə və yaxud bir birja günündə baş verə bilər. Buna görə də şübhə 
yarana  bilər  ki,  korrektə  edilən  bölüşdürücünün  nəticəli  dəyişməsi 
daxilində  tez-tez  dəyişikliklər  baş  verən  nizamda  ola  bilər  ,  belə  ki, 
bu nizamı nəzərə almaq və identifikasiya etmək lazım gələcək. 
Əslində  isə  bu  cür  şübhələr  nahaq  yerə  yaranır.  Əgər  birinci 
hadisədən  səhm  qiymətinin  məbləği 
1

,  ikincidən   
2

yə  qədər 
dəyişərsə, onda son formuladan belə nəticə çıxarmaq olar ki, 
 
p
p
k
p
p
p
p
k
k
2
1
1
2
1
1
1
2

















 
 
  
bununla da  
1
2


k
və 
1
2


k
 korrektə edilən bölüşdürücülər bərabərləşir. 
 
Tarixi  planda  D.C.  indeksinin  korrektə  edilən  bölüşdürücüsü 
aşağıya  doğru  enməyi  tendensiyasını  aşkara  çıxardır.  Belə  ki,  o, 
1981-ci  ildə  1,314-ə  bərabər  olmuşsa,  1994-cü  ildə  yalnız  0,4444 
olmüşdur. 
 
Ancaq  D.C.  indeksinin  korrektə  edilən  bölüşdürücüsünün 
uçotu,  bir  neçə  il  də  olsa,  bir-birindən  ayrı  vaxt  anları    üçün  birja 
konyukturasının pikinə çatdı, ardınca isə sonrakı aylar, hətta illərdə 
krizisli aşağıya enmə baş verdi. 
 
Hərçənd  ki,  konyukturu  eyni  hüquqla  xarakterizə  etmək  
mümkün  olmasa  da  D.C.  sənaye  indeksi    80-ci  illərdə  indeksi  olan 
2100 qiymətli kağızlar bazarı, daha çiçəklənmişdir. Ona görə də belə 
hesab etmək olar ki, D.C. indeksinin xüsusi mənası əhəmiyyəti daha 

---