Design by Ali Agakishiyev
70
IX. PLATFORMA,GEOSİNKLİNAL
TEKTONİK HƏRƏKƏTLƏR
1. Tektonik hərəkətlər
A.V.Peyveyə görə üfüqi hərəkətlərin sürəti 1
÷13 sm/il olduğu halda, şaquli
tektonik hərəkətlərin sürəti 1000 ildə 5
÷10 sm, yəni ildə 0,005÷0,01 sm/il təşkil
edir. Başqa sözlə üfüqi tektonik hərəkətlərin sürəti təxminən 1000 dəfə şaquli
tektonik hərəkətlərin sürətin-dən artıqdır.
Sonradan tektonik hərəkətlər sadəcə olaraq şaquli və üfüqi adlandırırlar. Bu
təsnifatın bir çatışmayan cəhəti ondan ibarətdir ki, şaquli tektonik hərəkətlər bir
çox struktur yaradan proseslərdə üfüqi hərəkətlər birgə iştirak edirlər.
Müxtəlif növ tektonik hərəkətlərin birgə fəaliyyəti tektogenez adlanır.
Tektonik hərəkətlərin yaranmasında yüksək plastikliyə malik yer qabığının
astenosfer və D′′ qatları əsas rol oynayırlar. Buna əsasən V.Y.Xain aşağıdakı növ
tektonik hərəkətlər seçilir:
Səthi tektonik hərəkətlər (a-tektonik)—litosferin yalnız çökmə qatında
yaranırlar. Çöküntü qatında reoloji fəal kütlələr geniş inkişaf etmişdir
(gillər,duzlar,gipslər və s.). Onlar geostatik təzyiq altında yerdəyişmə (axma) etmə
qabiliyyətinə malikdirlər və bu zaman onlar üstdə yatan süxur komplekslərinin
geoloji quruluşunu dəyişməyə səbəb olurlar. Çöküntü qatında eləcə də
çöküntülərin sıxlaşması yaxud hidratlaşma zamanı şişməsi prosesləri baş verir. Bu
zaman qravitasiya sürüşməsi yarana bilər ki, bu hal da səthi hərəkətlərin baş
verməsinə səbəb ola bilər. Bu hərəkətlər şaquli və üfüqi ola bilərlər. Səthi
hərəkətlərin müxtəlifliyinə baxmayaraq, onların hamısı yalnız çöküntü qatında baş
verirlər. Öz mənşəyinə görə bunlar əslində a-tektonik, yəni qeyri-tektonik
hərəkətlərdir və Yerin səthində baş verən proseslər nəticəsində yaranırlar.
Səthi hərəkətlər layların deformasiyasına, çökmə qatında qırışıqların
yaranmasına (qravitasiya axımı, sürüşmə və basılma hesabına) səbəb olurlar.
Diapir qırışıqların yaranması səthi tektonik hərəkətlərin fəaliyyətinin ən səciyyəvi
halıdır. İnsan fəaliyyəti ilə əlaqədar olan texnogen hərəkətlər də səthi hərəkətlərin
bir forması kimi qəbul edilə bilər. Məsələn: qrunt sularının çıxarılması nəticəsində
Yer səthinin çökməsi, uzun müddət istismarda olan neft-qaz yataqları ərazilərində
yer səthinin çökməsi halları və s.
Dərin tektonik hərəkətlər. Litosfer və Astenosfer qatlarında özlərində biruzə
verirlər. Ümumiyyətlə altda yatan astenosfer qatı ilə litosfer plitələr həmişə
izostaziya halında olmağa çalışırlar, izostaziyanın pozulması isə həm Yer
qabığında, həm də astenosfer qatında baş verən proseslərlə bağlıdırlar. Bu
baxımdan izositaziya maye halında olan astenosfer maddəsi ilə litosfer arasında
yaranan tarazlıq vəziyyətidir. Dərin hərəkətlərin yaranmasına Yerin bucaq
sürətinin dəyişməsi zamanı yaranan rotasiya (fırlanma qüvvə-ləri) də təsir göstərə
Design by Ali Agakishiyev
71
bilər. Şaquli dərin hərəkətlərin fəaliyyəti nəticəsində qitə və okeanların, platforma
və geosinklinalların müxtəlif ölçülü müsbət və mənfi struktur elementlərə
bölünməsi baş verir. Üfüqi dərin hərəkətləri müxtəlif dərəcəli səthlər üzrə özlərini
biruzə verə bilərlər. Başqa sözlə dərinlik horizontal tektonik hərəkətlər litosferin
müxtəlif qatlarının sərhədləri boyu baş verə bilərlər və əks-fay, üstəgəlmə,
sürüşmə, plastiki qırışıq formalar yaradırlar.
Ən dərin tektonik hərəkətlər mantiyanın aşağı hissəsində yaranırlar, çox
ehtimal ki, D′′ qatında. Bu hərəkətlərə səbəb mantiya maddəsində baş verən
qravitasiya (sıxlığa görə) differensiallaşması və onun tərkibindən ağır dəmir
tərkibli birləşmələrin ayrılaraq nüvəyə çökməsidir. Mantiyanın daha yüngül tərkib
hissəsi onun alt geosferindən yuxarıya doğru qalxaraq astenosfer və litosferə
çatırlar və orada soyuyub dəmir birləşmələri ilə zənginlə-şərək, yenidən aşağıya
doğru enərək maddənin konvektiv hərəkətini yaradırlar, bu isə öz növbəsində yer
qabığında və onun səthində ən dərin tektonik hərəkətlərin şaquli və üfüqi növlərini
yaradırlar. Ehtimal etmək olar ki, ən dərin tektonik hərəkətlər əsasən özlərini üfüqi
istiqamətdə biruzə verirlər,dərin hərəkətləri isə əsasən şaquli istiqamətdə. Bununla
belə bütün qitələri əhatə edən iri qalxımlar konvektiv hüceyrələrin qalxan qolları
üstündə yarana bilərlər. Bu səbəbdən Afrika qitəsi başqa qitələrə nisəbətən 150 m
qalxmış vəziyyəttədir. Cənubi Amerika isə nisbətən aşağı hipsometrik
vəziyyətdədir, çünki o enən konvektiv cərəyanlar üstündədir. Ən dərin tektonik
hərəkətlərin əsas nəticəsi litosfer plitələrin (Yer qabığının ayrı-ayrı qəlpələri) üfüqi
hərəkətləridir. Bu hərəkətlər qitələrin dağılmasına, yeni okean və qitələrin
yaranması və inkişafına səbəb olurlar. Məhz ən dərin teltonik hərəkətlər Yerin
geoloji inkişafını, yəni platforma və geosinklinalların eləcə də başqa iri struktur
elementlərin inkişafının əsas səbəbidir.
Planetar hərəkətlər səyarəni bütövlüklə əhatə edirlər. Onların yaranmasına
səbəb nüvənin həcminin və eləcə də deməli Yerin bütövlükdə həcminin
dəyişməsdir. Bu proses yuxarıda qeyd etdiyimiz mantiya maddəsinin qravitasiya
differensiallaşması ilə əlaqədar-dır. Bir sıra tədqiqatçıların fikrincə (V.A.Obruçev,
P.N.Kropotkin, E.E.Milanovskiy və b.) Yer kürəsi öz inkişafında həmçinin
nəbzvari dəyişməsinə malikdir, yəni onun həmçinin artması dörləri vaxtaşırı
həcminin azalması dövrləri ilə əvəz olunur. Çox ehtimal ki, planetar hərəkətlərin
nəticəsi kimi litosferin enib qalxmasını göstərmək olar. Planetar hərəkətlər zəif
öyrənildiyinə görə, onların mövcuduğu da problematik sayılır. Görünür onlar
özlərini şaquli hərəkətlər kimi biruzə verirlər.
Beləliklə, tektonik hərəkətlər sülb və elastiki Yer maddəsinin bir hərəkət
formasıdır, yəni mexaniki hərəkət formasıdır. Bu hərəkət öz əksini əsasən
süxurlardan yatım formasında və əsasən laylı süxurların tərkibində reallaşdırır.
2.Litosferin əsas tektonik elementləri (strukturları)
Tektonik struktur yaxud element dedikdə yer qabığının, litosferin və ya
tektonosferin elə bir sahəsi nəzərdə tutulur ki, o, yanaşı olan sahələrdən öz tərkibi