10
malikdir. Lakin bu nümunə Şərqi Asiyada – Çində yarandığından uzun müddət
ərzində onun geniş xüsusiyyətləri dünyanın başqa hissələrinə məlum
olmamışdır. Bu hakimiyyət də özünəməxsus olan üstünlüklərə malikdir. Layiq
olanların hakimiyyəti mənasını verən meritokratiya termini latın sözü olan
meritus «layiq olan» və qədim yunan sözü olan kratos «hakimiyyət», idarəetmə»
ifadələrindən yaranmışdır, elə idarəetmə prinsipidir ki, ona müvafiq olaraq
rəhbər vəzifələri sosial mənşələrindən və maliyyə imkanlarından asılı olmayaraq
ən qabiliyətli adamlar tutmalıdırlar. Bunu mümkün edən birinci halda, rəhbərlər
xüsusi himayə edilən istedadlar sırasından təyin edilir. Bu sistem özlüyündə
aristokratiyaya olduğu kimi, həm də demokratiyaya ziddir. Çünki burada söhbət
hansısa silkə mənsubluqdan və xalqın hansısa seçimindən deyil, vəzifəyə təyin
olunmadan gedir. İkinci halda isə, obyektiv olaraq istedadlı və zəhmətsevər
adamlara ilkin şəraitlərin yaradılmasından gedir. Bu tədbir ona görə vacibdir ki,
gələcəkdə onlar azad şəraitlər rəqabətində yüksək ictimai vəzifələr tutmaq
imkanına malik olsunlar.
Bu termini geniş qaydada istifadəyə ingilis sosioloqu Maykl Yanq
vermişdir. Onun 1958-ci ildə çapdan çıxmış «Meritokrakratiyanın yüksəlişi»
(1870-2033-cü illər)» antiutopik əsərində futurist (gələcək) cəmiyyət təsvir edilir,
həmin sotsiumda ictimai mövqe «intellekt əmsalı» ilə (ingilis dilində IQ –
“intelligence quotient”) müəyyən edilir. Sonralar meritokratiya terminində daha
pozitiv çalarlar meydana gəldi, bundan, imkan bərabərliyinin tərəfdarları
istifadə etməyə başladılar. Digər sosioloq Deniel Bell özünün 1973-cü ildə
çapdan çıxmış «Gələcək postindustrial cəmiyyət» kitabında belə güman edir ki,
meritokratiya bürokratiyanı ləğv etməyə imkan verəcək, həmçinin bütünlükdə
cəmiyyətin sosial quruluşunu dəyişəcəkdir.
Meritokratiyanın həyata keçirilməsinə gəldikdə, bir sıra tədqiqatçıların
rəyinə görə tarixin müəyyən dövrlərində Çin bu məqsədin reallaşmasına daha
yaxın olmuşdur. Axı Birləşmiş Ştatlarda, İngiltərə, Fransa və Rusiyada da Yeni
tarix ərzində rəhbər vəzifələrə adamların irəli çəkilməsində və seçilməsində
meritokratiya elementləri müəyyən yer tutmuşdur, hətta ümumi prinsiplər
mühitində də öz gücünü göstərə bilmişdir. Çində isə meritokratiya bir aparıcı
sitem kimi böyük tarixi dövr ərzində mövcud olmuşdur. Sui sülaləsi
zamanındha imtahanların üç pilləli sistemindən geniş istifadə edilmişdir. Onun
köməyi ilə imtiyazlara yiyələnmək roluna incəsənəti, konfutsiçiliyi və inzibati
problemləri digərlərindən daha yaxşı dərk edənlər seçilirdilər.
Amerika Birləşmiş Ştatlarında belə bir rəy yayılmışdır ki, artıq orada
meritokratiya prinsipi həyata keçirilmişdir. Tomas Cefersonun, Abraham
Linkolnun və Franklin Delano Ruzveltin prezident seçilmələrinə görə bu fikrə
haqq qazandırmaq olar. Birincinin prezidentliyi dövründə Luiziananın
Fransadan satın alınması ilə ölkə ərazisi iki dəfə böyümüş, dövlətə xaricdən
təcavüz imkanları xeyli azalmışdı. Abraham Linkoln ölkənin ərazi bütövlüyünü
qoruyub saxladı və quldarlığın ləğvinə nail oldu. Franklin Delano Ruzvelt sərt
iqtisadi tədbirlərin köməyi ilə Böyük Depressiyanın dağıdıcı gücünü azaltdı.
Ancaq ABŞ prezidentləri içərisində Herbert Klark Huver və Kiçik Corc Buş kimi
11
«axsaq ördəklər» də olmuşdur. Birincinin prezidentliyi (1929-1933-cü illər) bir
sıra böyük iqtisadi və sosial böhranlarla müşayiət olunmuşdu. Məhz bu dövrdə
Böyük Depressiya tüğyan etmişdi. Kiçik Corc Buş isə (2001-2009-cu illərdə)
Əfqanıstanda və İraqda müharibə başladı, axırıncıda təcavüz üçün prezidentin
gətirdiyi saxta səbəblər öz təsdiqini tapmadı. Hər iki müharibə ABŞ-a trilyon
dollarla ölçülən ağır xərclərə başa gəldi.
Dünyanın ayrı-ayrı ölkələri meritokratiyanı tətbiq etmələri ilə öyünməsə
də, onlar da bu nəcib üsluba biganə qalmamışlar. Çində geniş tətbiq edildikdən
az sonra, ərəb şərqində hakimiyyətə gələn Abbasi xilafətində təhsilə, elmə ciddi
fikir verildiyi kimi, dövlətin idarə olunmasına istedadlı adamlar cəlb edilirdi, bu
məsələdə hətta həmin şəxslərin başqa dinə sitayiş etmələrinə də məhəl
qoyulmurdu. Abbasi xəlifələrinin sarayında öz vəzifəsini uğurla icra edən
xristianlara və yəhudilərə rast gəlmək təəccüb doğurmurdu. Bu xəlifələr qədim
yunan fəlsəfəsinin, xüsusən Platonun və Aristotelin əsərlərinin başqa dillərin
köməyi ilə ərəb dilinə tərcümə edilməsinə böyük diqqət verir, qayğı
göstərirdilər. Ərəb dilindən isə bu əsərlər İspaniyadakı Kordoba xilafəti
vasitəsilə başqa dillərə tərcümə edilib, Avropada yayılırdı. Antik biliklərin
Avropadakı intibahında ərəblərin böyük xidməti danılmazdır.
Qədim yunan fəlsəfəsindən istifadə edən islam alimləri dini ehkamların
izah olunmasında ciddi uğurlar qazanmışdılar. Yunan fəlsəfəsi islam biliklərinin
əsaslandırılmasında əvəzedilməz rol oynayırdı. Ona görə də ərəb şərqində
Platonun və Aristotelin şöhrəti geniş yayılmışdı və xüsusi məhəbbət əlaməti
olaraq onların adları ərəb dili qaydalarına yaxınlaşdırıb, dəyişdirilməklə
«Əflatun» və «Ərəstun» kimi məşhurlaşmışdı.
Osmanlı imperiyasının banisi Mehmet Fateh də meritokratiyanın
tətbiqinə diqqət verərək, sarayındakı imperiya şurasına istedadlı adamları cəlb
edirdi. Şuranın köməkliyi ilə o, iri imperiyanı məharətlə idarə edirdi.
Avropada da Yeni tarixin başlanğıcından saraylara istedadlı adamların
cəlb olunması dəbi yaranmışdı. XVI əsrin sonu, XVII əsrin əvvəllərində Fransa
kralı IV Henrinin maliyyə naziri olan Maksimilian Syulli ölkənin maliyyə
vəziyyətini möhkəmləndirmişdi. XVII əsrdə Günəş kralı XIV Luinin uzun
müddət maliyyə naziri işləmiş Jan Batist Kolber merkantimizmin əsasını
qoymaqla, ölkənin iqtisadiyyatına güclü təkan vermiş, ağır müharibə xərclərinin
ödənilməsinin öhdəsindən gəlmişdi. İnqilaba qədərki Fransada sonrakı
dövrlərdə də güclü maliyyə nazirləri Ann-Robert Jak Turqo və Jan Nekler
fəaliffət göstərmişdilər. Turqo ensiklopediyaya maqələlər yazırdı, sərvətin
yığılması və bölünməsi barədə məşhur əsərini çap etdirmişdi. İngiltərədə XVI
əsrdən başlayaraq saray vəzifələrinə görkəmli elm adamları, tədqiqatçılar cəlb
olunmuşdu. Xəzinə kansleri Frensis Bekaon böyük filosof idi. XVIII əsrdə qısa
müddətdə faktiki olaraq baş nazir olmş Böyük Uilyam Pitt imperiyanın
genişlənməsi və möhkəmlənməsi üçün böyük işlər görməklə yanaşı, Demosfenlə
müqayisə edilən istedadlı natiq idi. XIX əsrdə bir neçə dəfə baş nazir olmuş
Uilyam Qladston həm də qədim yunan mədəniyyəti üzrə görkəmli mütəxəssis
hesab olunurdu. Homer erası barədə elmi əsər yazmışdı. Süveyş kanalı