Heydə r ə LĠyev

430 

 

Ģeirlərdə  Sayat  Nova  aĢıq  poeziyası  atributlarından  in cəliklə  istifadə  etmək 

bacarığını nümay iĢ etdirmiĢdir. 

XVIII  əsr  Azərbaycan  ədəbiyyatı  milli  mədəniyyətin  təkamü lündə  mühü m 

mərhələ olmuĢdur. Folklor ünsürlərinin, poeziyanın  xalq üslubu və növlərinin,  xalq 

dili  xüsusiyyətlərinin  ya zılı  ədəbiyyata  keç məsi,  canlı  insan  hisslərinin,  konkret 

Ģəxs və hadisələrin, gerçəkliyin  realist inikasının təsvirinə  mey il XVIII əsrin ədəbi 

prosesi üçün səciyyəvi olan  mühü m  məqamlard ır.  Bu dövrün uğurları Azərbaycan 

ədəbiyyatının keyfıyyətcə yeni inkiĢaf mərhələsi üçün zəmin yaratdı. 

Epiqrafik  abidələr.  XVIII  əsr  epiqrafık  abidələrinə,  əvvəlki  dövrlərdə 

olduğu  kimi,  memarlıq  abidələri,  məzar  daĢları,  saxsı,  metal,  taxta  və  s.  bərk 

materia ldan düzəldilmiĢ mə iĢət əĢyaları ü zərində rast gəlmə k olur. Hə min kitabələr 

ölkəmizin ərazisində qalmıĢ mü xtəlif formalı sənduqə, baĢdaĢı, sinədaĢı, qoç və at 

heykəlli  məzar daĢları,  məscid,  karvansara, hamam, ovdan,  mədrəsə, qala hasarları 

və s. istehkam və ictimai binalar ü zərində qoyulmuĢ löv-hələrə həkk olun muĢdur. 

XVIII əsr kitabələrin i mətnlə rinə görə beĢ yerə bölmə k ola r: 

1.

 

ĠnĢaat xarakterli - yəni b inanın tikinti tarixindən bəhs edən kitabələr.  Bu  

kitabələrdə  bəzən  binanı  tikd irən  Ģəxsin,  tikən  me marın,  inĢaatçı  ustanın,  kitabəni 

yazan  xəttat-nəqqaĢ-həkkakın,  dövrün  hökmdarının,  əyanların,  vəzifə  sahiblərin in 

adları qeyd olunurdu. 

2.

 

Sənədlərin  lapidar  nüsxələri.  Buraya  dövlət  sənədləri,  hökm,  fərman; 

ictima i sənədlər - vəqfnamə,  mürac iətna mə, dövrün mü xtəlif  ictima i-iqtisadi, siyasi 

vəziyyəti  haqqında  xəbər  verən  məlu matlar  daxildir.  Belə  kitabələrin  mətni 

nisbətən geniĢdir, lakin sayı ço x azdır. 

3.

 

Ep itafıyalar  məzar daĢlarma həkk olun muĢ yazılardır.  Epitafiyalarda dəfn 

olunan Ģəxsin adını, ölü m tarixi və ictimai vəziyyəti haqqında qısa məlu mat verilir.  

4.

 

Din i  mətnlər.  Bütün  kitabələrdə  d ini  mətnlərə  geniĢ  yer  veri lir.  Tarixi 

abidənin  təyinatına  uyğun  Quran  ayələri  və  hədislər  seçilir.  Dəfn  olunanların 

ictima i  mənsubiyyətinə,  Ģəxsi  ləyaqətinə,  mənsub  olduqları  təriqətə,  fəlsəfi 

dünyabaxıĢlarına uyğun dini mətnlər - ayə, hədis və dualar yazılmıĢdır. 

5.

 

Mənzum parçalar: qəmgin mərsiyələr, bayatılar, hikmətli beyt və rübailər, 

adətən,  məzar  daĢlarına  yazılmıĢdır.  Lakin  XVII-XX  əsrin  əvvəllərinə  aid  inĢaat 

kitabələrin in  də  mənzu m  tərtib  olunması  hallarına  təsadüf  edilir.  Ordubadın,  Bakı 

cümə  məcidləri  yanındakı  mədrəsələrin,  Dərbənddəki  Fərru xiyyə  mədrəsəsinin, 

ġah  Abbas  məscidinin,  Dərbənd  Cü mə  məscidin in,  Bakı  Cü mə  məscidinin, 

Suraxanıda h ind atəĢgədəsinin kitabələrini buna misal göstərmək olar.  

Fərru xiyyə  mədrəsəsi  üzərində  onun  bütün  orta  əsr  boyu  fəaliyyət 

göstərməsini  sübut  edən  bir  neçə  mən zu m  kitabə  yazılmıĢ dır.  Burada  Quba  xanı 

---

431 

 

ġey xəli  xan ın  vaxtında  mədrəsə  binaları  ikidəfə  1220(1805)-ci  ildə,  h. 

1204(1789/90)-cı  illərdə  tə mir  edilməsi  göstərilir.  Kitabələ r  nəstəliq  xətti  ilə  fars 

dilində yazılmıĢdır. 

XVIII əsr kitabələri Azərbaycanda elmin,  maarifın, tədrisin inkiĢaf etməsini, 

bədii  daĢyonma  sənəti,  memarlıq  məktəblərinin  fəaliyyət  göstərməsini  sübut  edən 

bir  sıra  a lim,  müdərris,  me mar,  inĢaatçı  usta,  nəqqaĢ  və  xəttatların  adlarını  e lm 

aləminə bəxĢ etmiĢdir. 

Elm-mədəniyyət  mə rkəzlərindən  sayılan  Qa x  rayonunun  Ənbərçay 

camesində elmi-pedaqoji fəa liyyəti  ilə Ģöhrət tapmıĢ alim Seyid Məhə mmədin (vəf. 

1127/1715)  məzarı  bu  gün  belə  xalq  tərəfindən  böyük  ehtiramla  ziyarət 

olunmaqdadır.  Seyid Məhəmmədin övladlarından Molla  Yusif, Molla Fətə li, Molla  

Nəsir, Molla Məhəmməd kimi alimlər bu ənənəni əsrimizin əvvəllərinə kimi davam 

etdirmiĢlər.  Qax rayonunun Ləkit camesində 300  ilə qədər fəaliyyət göstərmiĢ alim 

Ramazan  Əfəndi  və  onun  övladların ın  -  alim  Hacı  Yaqub  Əfəndi,  alim  Hacı 

Hüseyn  Əfəndi,  alim  Ramazan  Əfəndi,  alim  Qazi  Məhəmməd  Əfəndi,  Molla 

Sultan,  Hacı  Ra ma zanın  adla rı  ca menin   baĢ  fas adına  hörülmüĢ  baĢdaĢılarına 

yazılmıĢdır. 

Zaqatala  rayonunun  Əliabadın  camesində  alim-müdərris  Hacı  Rzabala 

Əfəndi,  Ear  camesində  alim-müdənis  Məhəmməd  Əfəndi  və  elmi-pedaqoji 

fəaliyyəti  bu  kimi  camelərlə,  mədrəsələrlə  bağlı  olan  alim-müdənislərin  adına  bir 

sıra kitabələrdə rast gəlmək  mü mkündür. Belə alim-müdənislər camelərin nəzdində 

mədrəsə  binası  tikd irir,  orada  yaĢayır  və  bütün  həyatını  elmə,  tədrisə  həsr  edir, 

vəfatından  sonra  camelərin  yanında  dəfn  olunurdular.  Məzarların ın  sonradan 

ziyarətgaha  çevrilməsi,  xalq  kütlələri  tərəfındən  müqəddəslər  kimi  yad  edilməsi 

onların e lmi-pedaqoji fəa liyyətinə verilə k q iy mətdir. 

I  ġah  Abbas  dövründə  Ordubadında  tikilmiĢ  ca me  və  mədrəsə,  Bakıda  və 

digər  Ģəhərlərdə  mövcud  olan  came,  mədrəsə,  məktəb-məscid  binaları  üzərində 

qalmıĢ  kitabələr  həmin  elm,  maarif-tədris  mərkəzlərinin  XVIII  əsrdə  və  daha 

sonralar  fəaliyyətdə  olduğunu  sübut  etməkdədir.  Ordubadın  mədrəsəsinin  giriĢ 

hissəsində - baĢtağda mavi Ģirli yerlikdə sarı rənglə nəstəliq xətti  ilə fars ca yazılmıĢ 

böyük  bir  kitabə  qoyulmuĢdur.  Kitabə  bəzi  yerlərdən  tökülmüĢdür.  Qalan 

hissələrdən  məlu m  o lur  ki,  Ordubadda  mədəniyyət,  maarif  və  təhsilin  inkiĢafı 

məqsədilə  "Ģah  dövlətinin  yüksək  məqamlı  kö məkçisi,  rəhbərliyin  dühası  məclis-

nəvis  (kargüzar)  Məhəmməd  Ġbrahim"  mədrəsə  binasını  1126/1714-cü  ildə  bərpa 

etmiĢdir. Kitabədə katib Məhəmməd Ġsmayıl Əbd ən-Nəsirin, sərkar Hacı Saleh və  Hacı 

Məhəmməd b. abid Dəvatdarın da adları qeyd olunmuĢdur. 

---