Heydə r ə LĠyev

61 

 

Monqol  iĢğalı  Ģəhər  özünüidarəsi  iĢində  meydana  gəlmiĢ  təmayüllərin 

inkiĢafı  prosesi  üçün  əngəllər  yaratdı.  Cəmiyyətdə  mövcud  olan  barıĢmaz 

ziddiyyətlər,  feodal  istis marının  güclənməsi,  XIV  əs rin  30-cu  illərində  feodal 

çəkiĢ mələrin in  artması,  Ģəhər  əhalisinin  amansız  Ģəkildə  qarət  olun ması  və  s. 

amillə r  Ģəhər  zəhmətkeĢlərini  ictima i-siyasi,  peĢə  təĢkilatlarında  birləĢ məyə 

məcbur etmiĢdi. 

Ticarət.  Ticarət  yolları.  Pul  dövriyyəsi.  XIII  əsrin  əvvəllərində 

Azərbaycanın  monqollar tərəfindən iĢğalı  kənd təsərrüfatı və sənətkarlıqda olduğu 

kimi, ticarətə də ağır  zərbə vurdu. XI-XII əsrlərdə  mövcud olmuĢ bir sıra Ģəhərlər, 

yaĢayıĢ  məntəqələri,  sənətkarlıq,  ticarət  mərkəzlərin in  əksəriyyəti  dağıdıldı  və  bir 

hissəsi  tənəzzül  etdi.  Təsərrüfat  pozğunluğu  yalnız  daxili  bazarın  deyil,  həmç inin  

xarici bazarın da tənəzzü lünə səbəb oldu. 

XIV  əsrin  əvvəllərində  ölkənin  iqtisadiyyatı  yenidən  dirçəlməyə  baĢladı. 

Toxuculuq,  ipəkçilik,  xalçaçılıq,  zərgərlik,  metaliĢləmə,  ĢüĢə  və  saxsı  qablar 

istehsalı,  çəkməçilik,  xəz  məmu latı  istehsalı  və  baĢqa  sənət  sahələri  getdikcə 

canlanırdı.  A zərbaycanın  iqtisadi  mərkəzlərində  əsas  əmtəə  aĢağıdakılar  idi:  xam 

ipək,  pambıq,  taxıl,  ipək,  yun  və  pambıq  parçalar,  kətan  parça,  pambıqdan 

toxun muĢ  parça  məmulatı,  dəvə  yunundan hazırlan mıĢ  parça  və  yun  bürüncəklər, 

çuxa,  çalma,  xalça,  tabaq,  kasa,  ku zə,  daraq,  çəkmə,  çu l,  musiqi  alətləri,  dəri 

məmu latı,  keçə,  mis qablar, saxsı və ağac  məmu latı,  zinət əĢyaları və s. Zəkəriyyə 

Qəzv ini  məlu mat  verird i  ki,  Gəncə  ipəyi  ö z  qəĢəngliyi  və  zərifliyinə  görə 

fərqlənirdi.  Bu  zaman  ġamaxı  və  Bərdə  ipəyi  Ģöhrət  tapmıĢdı.  Azərbaycan 

Ģəhərlərindən  ġamaxı,  Gəncə,  Bərdə,  Qəbələ  ipəkçilikdə,  Bakı  neft  və  duz 

istehsalında,  Bey ləqan  Ģirniyyat  (natif)  və  dulusçuluqda,  Təbriz,  ġirvan,  Xursan 

xalçaçılıqda, ġəmkir dəri  istehsalında mühüm yer tuturdu. Ərdəbildə zo laqlı və ala-

bəzək parçalar,  Bərzənddə isə  xüsusi örtüklər hazırlan ırdı.  Xoyda hazırlanan parça 

Ģəhərin  adı  ilə  "Əl-siyab  əl-Xü-veyyə"  adlanırdı.  "Mücəm  əl-büldan"ın  verdiyi 

məlu mata  görə,  Təbrizdə  xitai,  atlaz  və  baĢqa  parçalar  toxunurdu;  onları  ġərq  və 

Qərb  ölkələrinə  aparırd ılar.  A zərbaycanda  olmuĢ  venesiyalı  səyyah  Marko  Polo 

yazırdı: "Təbriz böyük Ģəhərdir...  Burada əhali ticarət və sənətkarlıqla  məĢğul olur; 

çox  qiy mətli  zərli  ipək  parçalar  to xunur...  Buraya  Hindistandan,  Bağdaddan, 

Mosuldan... ma llar gətirilir;  xarici  ma llar almaq məqsədilə  latın tacirləri də gəlirlər. 

ġəhərdə daĢqaĢ boldur. Təbrizə gələn tacirlər böyük mənfəət əldə edirlər".  

Mənbələrdə  Bərdə  ipəyin in  böyük  bir  hissəsinin  Farsa  və  Xuzistana  ixrac 

edildiy i  qeyd  olunur.  ġirvandan,  xüsusilə  Bakıdan  baĢqa  Ģəhərlərə  və  qonĢu 

ölkələrə dəri tuluqlarda neft ixrac edilirdi. A zərbaycanda yetiĢdirilən taxıl, pambıq, 

çəltik  (düyü),  qarğ ıdalı  (peyğəmbəri),  paxla,  qoz,  fındıq,  Ģabalıd,  mövüc,  kiĢmiĢ, 

---

62 

 

zəfəran, duzlan mıĢ və qurudulmuĢ balıq (Ģahmayı), nar, armud, kah ı, heyva, Ģaftalı, 

əncir, ərik, yemiĢ, sumax, ü zü m, narınc, tut, badam və s.  meyvələr qonĢu ölkələrə 

ixrac edilird i. 

Təbriz,  Ərdəbil,  Naxçıvan,  Gəncə,  Bakı,  Beyləqan,  Marağa,  ġəmkir 

Ģəhərlərində  iri  bazarlar  mövcud  id i.  Böyük  Ģəhərlərdə,  adətən,  bir  neçə  məhəllə 

bazarı  da  olu rdu.  Əsas  bazar  Ģəhərin  mərkəzi  hissəsində  yerləĢirdi.  Bazarlarda, 

adətən,  misgərlərin,  dəmirçilərin,  dulusçuların,  zərgərlərin,  bəzzazların, 

meyvəsatanların  ayrıca  ticarət  guĢələri  olurdu.  Yaxın  ġərqin  baĢqa  ölkələrind ə 

olduğu kimi, Azərbaycanda da bazarlar örtü lü id i və hasara alınırd ı. 

Karvan  ticarətinin  geniĢlən məsi  ilə  əlaqədar  olaraq  Ģəhərlərdə  və  ticarət 

yolları  üzərində  xeyli  karvansara  tikilmiĢdi.  Bu  dövrdə  tikilmiĢ  ticarət 

obyektlərindən  Təbrizdəki  Zübeydə  karvansarasını,  Culfa,  Salyan  (XIV  əsr),  Bakı 

(ĠçəriĢəhər),  Bu xara, Mu ltanı və Qa radağda mövcud olmuĢ karvansaralar göstərilə 

bilər.  Ticarət  yolları  kənarında  karvanları  qaçaq  və  quldurların  basqınından 

qorumaq üçün karvansalar adlanan xüsusi keĢikçi dəstələri qoyulurdu. 

XIII-XIV əsrlərdə A zərbaycan Çin, Hindistan, Ġran, Ġraq, Misir, Ermən istan, 

Gü rcüstan,  Dağıstan,  Rusiya  və  Avropa  ölkələri  ilə  ticarət  əlaqələri  saxlayırdı. 

Azərbaycan  xarici  ölkələrə  xam  ipək,  yun  və  pamb ıq,  neft,  du z,  q ızılı  boya, 

zəfəran, ədviyyat, Ģabalıd, düyü, zoğal, badam, mü xtəlif növdən olan zərif parçalar, 

xalça,  mis, ağac və saxsı  məmulatı  ixrac edirdi. Mənbələrdə qeyd edilir  ki,  Ġtaliya 

və Fransaya xeyli  miqdarda ġirvan ipəyi aparılırdı.  Xarici ölkələrdən Azərbaycana 

nəfis  ipək  və  zəri,  pamb ıq  parçalar,  fil  sümüyü,  metal  məmu latı,  boya,  ədviyyat, 

dərman,  mal-qara,  xəz  və  s.  id xal  edilirdi.  Marko  Po lo  məlu mat  verird i  ki, 

Hindistandan,  Bağdaddan  və  Mosuldan  Təbrizə  xey li  əmtəə  gətirilirdi.  Qərb 

ölkələri  ilə  olan  ticarətdə  venesiyalı  və  genuyalı  tacirlər  mühüm  rol  oynayırdılar. 

XIV əsrin sonlarında  Genuya tacirləri Təbrizdə,  ġamaxıda və Ba kıda olmuĢlar.  Bu 

dövrdə  Azərbaycan  Avropa  tacirlərin in  diqqətini  cəlb  edirdi.  On lar  ipək  almaq 

üçün burada  xammal  mənbəyi  və  bazar  axtarırdılar.  Genuya  və  Venesiya  tacirləri 

Xəzər dənizində də ticarət donanması saxlayırd ılar. On lar Xəzər dənizi sahillərində 

yerləĢmiĢ Ģəhərlərdə öz nümayəndəliklərini yarat mıĢdılar.  

Bakıda,  Naxçıvanda,  Beyləqanda,  ġamaxıda,  Gəncədə  aparılmıĢ  arxeolo ji 

qazıntılar nəticəsində Ġranın  Rey,  KaĢan, Sultanabad Ģəhərlərində  istehsal olunmuĢ 

saxsı  qab  qalıqları  aĢkara  çıxarılmıĢdır.  Azərbaycanın  mü xtəlif  yerlərindən  (Bakı, 

Gəncə,  ġamaxı,  Beyləqan,  Gü lüstan  qalası,  Qaleyi-Buğurd,  Naxçıvan,  Qəbələ, 

Bəndovan,  Qırxçıraq  və  s.)  Çində  hazırlan mıĢ  yüksək  keyfiyyətli  saxsı  qablar  da 

tapılmıĢdır.  Bu   qablar  XII-XIII  əsrlərdə  Orta  Asiya  və  Ġran,  ya xud  Hind  o keanı, 

Fars körfəzi və Bağdad yolu ilə Azərbaycana gətirilmiĢdir.  Bu dövrdə Azərbaycana 

---