I mavzu. «Ilmiy tadqiqot metodologiyasi» fanining maqsadi va vazifalari

4. Ilmiy adabiyot bilan ishlash

Axborot va faktlarni ma’lum qismi, ularni talqini adabiyotlarda, manbalarda qayd qilingan. Demak, adabiyot bilan ishlash uquvini shakllantirish tadqiqotchi uchun birinchi navbatda zarur bo‘lgan talabdir. Adabiyotlar ichida eng muhim manba va tadqiqot quroli kitobdir.
Kitobni o‘qishga kirishganda, asarni nomi, muallifi, nashriyot, chop etilgan vaqt, undagi mundarija, asar kompozitsiyasi, annotatsiyasi tuziladi, ilmiy apparat, eng muhim bo‘limlari aniqlanadi. Shundan keyin uni batafsil tanqidiy yondashuv asosida o‘qish,kitobda berilgan g‘oyalarni o‘rganish boshlanadi.
Belgilangan tartibda kitob bilan ishlash vaqtni tejash, u haqda umumiy tasavvur hosil qilish, asarni o‘rganish yo‘lini aniqlash imkoniyatini beradi.
Ilmiy adabiyotni o‘qish usuli masalasida 2 ta yondashuv mavjud.
1. Asar mazmuni bilan tez, ko‘z yugurtirish tarzida tanishib chiqish. Bunda asarni faktologik va nazariy qiymati, uni naqadar diqqat bilan o‘rganish zarurati borligi aniqlanadi.
2. Matnni diqqat bilan o‘qish, asosiy joylari yoki bo‘limlarini konspekt qilish, foydalanish uchun sitatalar tayyorlash,asarda ifodalangan g‘oya mazmunini chuqur anglash. Bu ishni shu darajaga yetkazish kerakki, muhokama qilinayotgan masala bo‘yicha kitobxonni fikrlari asar muallifi fikrlariga qo‘shilib bir butun bilim tuzimini hosil bo‘lishiga olib kelsin.
O‘qish jarayonida muallif fikrining izchilligi,keltirgan isbotining mantig‘i, g‘oyasini asoslaydigan faktlarni yetarli bo‘lishiga alohida e’tibor qaratish muhim ijodiy samara beradi.
Yana bir marta qaytaramiz!
1. Tadqiqotchi birlamchi va ikkilamchi shakllarda namoyon bo‘ladigan axborot bilan ishlaydi. Kuzatishda birlamchi axborot, matnda tahlil qilish uchun keltirilgan ma’lumot ikkilamchi axborot shaklida hosil bo‘ladi.
2. Axborot har qanday o‘z-o‘zini tashkillashtiradigan tizimning aloqa, ta’sir o‘tkazish, strukturani tiklash funksiyalarini amalga oshiradigan xossadir. Fan ham shunday tizim qatoriga kiradi.
3. Insoniyat yaratgan axborot olamini bitta jabhasi ilmiy axborot qatlamidir. Ilmiy axborot tadqiqot faoliyatini quroli, vositasi, zaminidir.
4. Bilish axborotni qabul qilish va qayta ishlashga asoslanadi. Bilim va axborot aynan emas, ular bir-biridan farq qiladi.
5. Axborot bilan ishlashni uslubiy qoidalari mavjud: 1) axborot bilan ishlash uquvini shakllantirish; 2) axborot tizimlari to‘g‘risida aniq tasavvurga ega bo‘lish; 3) axborot manbalarini mumkin qadar to‘liq bilish va boshqalar.
6. Tadqiqotchini ixtiyorida turli xil axborot texnologiyasi tizimlari va manbalari mavjud. Ulardan foydalana bilish ilmiy tadqiqot faoliyati samaradorligini oshiradi.
7. Axborot manbalaridan foydalanishda birlamchi va ikkilamchi hujjatli axborot manbalarini, chop etilgan va qo‘lyozma huquqiqa bo‘lgan (hisobotlar, dissertatsiya avtoriferatlari) ishlari farqlash kerak.
8. Axborotni izlashdan oldin bibliografik manbalarni aniqlashga, uni qanday tartibda o‘rganish va axborot bilan ishlash sxemasini ishlab chiqishga e’tibor berish lozim.
9. Axborot va faktni bir-biridan farqlash kerak. Belgilarda ifodalangan, aloqa kanaliga uzatilgan bilim, fakt axborotga aylanadi va aksincha, tadqiqot uchun ajratib olingan, tahlil qilinayotgan axborot faktga aylanadi. Faqat yangilik, ishonchli bo‘lish va aniqlik kabi sifat belgilariga ega bo‘lgan fakt ilmiy fakt bo‘lishi mumkin.
10. Statistik ko‘rinishga ega bo‘lgan faktlarda noaniqlik, xatolik uchrashishi mumkin. Bunday holatda ularni aniqlash va tuzatishga yordam beradigan matematik usul ishlab chiqiladi.
11. Faktlarni tahlil qilish, olingan bilimlarni umumlashtirish nazariy qoida va xulosalarni ishlab chiqish, nazariy umumlashmalar esa faktlarga yangicha yondashish, ularni yangicha talqin qilish imkoniyatini beradi.
12. Ilmiy adabiyot bilan ishlashni uslubiy qoidalari va yondashuvlari mavjud bo‘lib, ularni bilish tadqiqotchi oldiga qo‘yilgan muhim talablardan biridir.
13. Ilmiy asar bilan tanishishni asar haqidagi ma’lumotlarni (nomi, muallifi, chop qilingan joyi va vaqti, annotatsiyasi, mundarijasi va boshqalar) bilish, u bilan ishlash rejasi va shaklini tuzib chiqishdan boshlash kerak.
14. Vaziyatga qarab asarni tez, ko‘z yugurtirish qabilida o‘qish yoki diqqat bilan o‘rganish, konspekt yozish taktikasi tanlanadi. Ikkinchi yondashuvda asarda keltirilgan tahliliy talqinlarga, fikr izchilligi, tushuncha va g‘oyalarni asoslanganligiga alohida e’tibor beriladi.