İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

xoloflori  kimi  M ü s o l m a n   fr a k siy a s ın a   daxil  o l d u l a r   və 
fraksiya 
bu 
d o fo  
öz 
p r o q r a m m ı  
d ə r c  
etd i. 
D övlət 
q u ru lu ş u   fo rm a sı  kim i  fra k s iy a   k o n stitu siy alı  p a r la m e n t  
m onarxiyasını  q əb u l  e d ird i.  M ü s ə lm a n la r   ü çün  p r o q r a m  
d e m o k r a t i k   a z a d lıq la r,  a n a   d ilin d ə   təhsil  a lm a q ,  ibtidai 
m ə k t o b l o r d ə   ü m u m i  vo  p u lsu z  təhsil  h ü q u q u   toləb  edirdi. 
Yerli 
a ü m a y ə n d o li 
o r q a n l a r d a  
d ö v lət 
dili 
ilə  yanaşı 
hom in 
oyalotdo 
oksoriyyot 
təşkil 
e d ə n  
x alq ın  
dili 
işlənilm oli 
idi. 
Ə s lin d ə  
bu 
m illi-m ədoni 
m uxtariyyət 
p r o q r a m ı   idi.  L a k i n   h əm   I,  hom   do  II  D u m a   q arşıd a 
d u r a n   m osoləlorin  heç  birini  həll  e d ə   bilmodi.
III  vo  IV  D u m a l a r d a   A z ə rb a y c a n   nüm ay o n d əliy i  kəskin 
şəkildo  m o h d u d la şd ırıld ı:  B akı,  Y eliza v etp o l  və  İrovan 
q u b c r n iy a la rın ın   əhalisi  comi  I  n o fo r  n ü m a y o n d o   g ö n d o rə  
bilordi.  III  D u m a y a   X .X a s m ə m m ə d o v ,  IV   D u m a y a   isə 
M .Y .C ə fə ro v  
d c p u t a t  
s eçildilər. 
L a k in  
b elə 
m ə h d u d  
n üm ay o n d əliy o   b a x m a y a ra q   y ü k s ə k   p e ş ə k a rlıq   keyfiyyoti, 
dorin  hiiquqi  b iliklər  n ü m ay iş  e t d ir ə n   h ə r   iki  azorbaycanlı 
d e p u t a t  bərab o rlik ,  m aarifçilik   vo  ö z iin ü id a rə   təloblərini 
d aim  
m iid a fiə 
e tm o k lo  
ü zo rlə rin o  
düşon 
vəzifəlori 
layiqinco  yerino  y e tird ilo r.  A z ə rb a y c a n lı  d e p u t a t ı n   öz 
fikıini  aşa ğ ıd a k ı  şə k ild ə   açıq  ifado  etm əsin i  d ə   mohz 
d ö rd ü n c ü   çağırış  D u m a   d e p u t a t la r ım n   müxalifçiliyinin 
güclonm osilo  izah  c t m o k   o lar.  M.  Y.  C ə fə ro v   öz  çıxışında 
qeyd  c d ird i  ki,  "...milli  z ü lm ü n   k əd ə rli  tocrübəsi  heç 
vaxt 
indiki 
azadlıq 
m ü h arib ə si 
d ö v rü n d ə k i 
h ə d d ə  
ç a tm a m ışd ı.  I l e ç   vaxt  rə h m siz  m ərk ə z lə şm iş  b ü r o k r a tik  
m exanizm   indi  o ld u ğ u   q o d ə r  q e y ri-rusların  milli  hisslərini 
bu 
şokildo 
a lç a tm a m ış, 
o n la rın  
əxlaqi 
vo 
m ə ’nəvi 
doyorlorini  bu  c ü r   şikost  ctm əm işd ir".25
IV  Dövlot  D um ası  1917-ci  il  l'cvralın  26-a  q ə d o r,  öz 
m iqyaslarına  göro  g ö rü n m ə m iş   I  dünya  m üharibosinin 
s o n u n d a 
baş  vero n  
növbəti 
sosial 
inqilab  təro fin d o n  
R usiyada 
m onarxiya 
q u r u lu ş u n a  
son 
qoyulana 
q o dor 
yaşadı. 
B ütü n  
to ro d d ü d lo rin o   və  kifayot 
q ə d o r 
foal 
o lm a m a sın a   b a x m a y a ra q   osrin  ovvollorindoki  dörd  çağırış 
Rusiya  d u m aları  m ütloqiyyotin  tomolinin  d a ğıdılm a sında 
miihiim  rol  oynadı.  O n la r  cəmiyyətin  y a ralarının  ü s tü n ü
açdı,  tomsil  o l u n a n   p arliya  vo  fraksiyaların  mahiyyotini 
hamı  qarşısında  n üm ayiş  ctd iıd i  vo  b u n u n la   birlikdo 
iokco  R usiyada  deyil,  hom   do  o n u n   keçm iş  m üstomlo- 
kolərindo  p a r la m c n t  
üsul-idarosinin 
əsaslarım   yaratd ı. 
Demok  olar  ki,  b ü tü n   azərbaycanlı  D um a  d c p u ta tla rı 
goləcok  M ü s təq il  A z o rb a y c a n   Cümlıuriyyoti  p a rla m c n tin in  
üzvii  oldular  vo  p a r l a m e n t   foaliyyoti  təcrübəsi  o n lara 
çox  qısa  m ü d d ə t  ə rz in d ə   öz  m ü stəqil  dövlotini  y a ratm ağ a, 
onun  rə h b ə r  o r q a n la r ı n a   başçılıq  ctmoyo,  comiyyətdo 
qanunçuluq  v ə   h ü q u q i  n o rm a la rı  b ə r q o ra r  c tm oyə  im kan 
vcrdi.
Q EY D LƏ R
1. 
С е и д за д е  
Д. 
Б . 
О б щ е с т в е н н о - п о л и т и ч е с к а я  
д ея те л ь н о сть   а з е р б а й д ж а н с к о й   б урж уази и .  Ант.  док. 
дисс.  1993,  с.46.
2.  И б р аги м о п   М.  Д.  Н е ф т я н а я   п р о м ы ш л е н н о с т ь  
А зе р б а й д ж а н а   в  п е р и о д   и м п е р и а л и з м а .  Баку,  1984, 
с.104; 
И с м а й л о в  
М. 
А . 
П р о м ы ш л е н н о с т ь  
Баку 
в 
н а ч ал е  XX  в.  Баку,  1976,  с.  29,  31.
3.  Л ар и н   Ю.  Р а б о ч и е   н е ф т я н о г о   д ел а.  М.,  1909, 
с.22.
4.  Э ф е н д и е в   С.  М.  И з   и стори и   р ев о л ю ц и о н н о го  
д в и ж е н и я 
т ю р к с к о г о  
п р о л е т а р и а т а . 
В 
сб.: 
И з 
прошлого.  Баку,  1923,  с.40.
5.  Т а м   ж е ,   с.41.
6 .  R es u lz a d e   М.  Е .  Milli  A zerbaycan 
h a r e K C t i n i n  
KaraKteri,  A z e rd a y c a n   Y u rt  Bilgisi  m ccm uasi,  Sayi  29, 
İstanbul,  1934,  s.18.
7.  С еи д за д е  Д.  Б.  И з   истории  а зе р б а й д ж а н с к о й  
буржуазии  в  н а ч а л е   X X   в ека .  Баку,  1978,  с.54.
8 .  Там  ж е ,   с.61
9.  Баку,  1906,  21  и ю л я .
10.  С е и д за д е   Д.  Б.  А в т.  док.  дисс.  с.24-25.
11.  Баку,  1906,  8  я н в а р я .
12. 
Б а г и р о в а  
И. 
С. 
П о л и т и ч е с к и е  
партии 
и 
орган и зац ии   А з е р б а й д ж а н а   в  н а ч а л е   XX  века.  Баку, 
1997,  с.  164,166.

---

13.  Д о к у м е н т ы   п о  р у сск о й   п о л и т и к е   в  З а к а в к а з ь е . 
В ы п.  1,  Б а к у ,  1920,  с.25.
14.  Б а г и р о в а   И .  С .  У к а з .  со ч .,  с .172.
15.  И р ш а д ,  1905,  13  о к т я б р я .
16.  Т а м   ж е .
17.  Д о к у м е н т ы   п о  р у сск о й   п о л и т и к е   в  З а к а в к а з ь е , 
с .14.
18.  R e su lo g lu   М .  А .  M u sa v a t  p a rtiy a sın ın   K u ru lu şu - 
A z e rb a y c a n ,  1966,  N  2,  А п к а га ,  s.39.
19. 
Г у се й н о в  
М .  Д . 
Т ю р к с к а я  
д е м о к р а т и ч е с к а я  
п а р т и я   "М усават"  в  п р о ш л о м   и  н а с т о я щ е м .  Б ак у , 
1927,  с .73.
29.  A ç ıq   söz,  1915,  2  o k ty a b r.
21.  С е и д за д е   Д .  Б .  А з е р б а й д ж а н с к и е   д еп у т а т ы   в 
Г о су д ар ствен н о й   д у м е  Р о сси и .  Б ак у ,  1991,  с.42-43.
22.  К а с п и й .  1907,  31  я н в а р я .
23.  С е и д за д е   Д .  Б .  А з е р б а й д ж а н с к и е   д еп у т а т ы ,  с.50.
24.  С е и д за д е   Д .  Б .  А в т .  д о к .  д и с с.,  с.  32.
25.  Т а м   ж е . 
с.ЗЗ.
B İR İN C t  FƏ SİL
MÜSTƏQİLLİK  Ə R Ə F Ə S İ N D Ə   AZƏRBAYCANDA 
VƏ  C Ə N U B İ  QAFQ A ZD A   SİYASt  VƏZİYYƏT
§  1.  Azərbaycan  Fevral  inqilabındatı  sotıra
1917-ci 
ilin 
əvvəli 
ru s 
ça rizm in in  
tam  
iflası 
ilə 
ə lam ə td a r 
o ld u . 
1917-ci 
il 
fe v ralın  
2 7-d ə 
R usiyad a 
b u rju a-d em o k ratik   in qilab ı  qalib  gəldi.  D ö v lət  D um ası 
öundan  so n ra  ç a r   h ak im iy y ətin ə  tab e  o lm aq d an   im tin a 
etdi  v ə  o n u n   M ü v ə q q ə ti  K o m itəsi  çarm   ta x t-ta c d a n   əl 
çəkm əsini  rə sm i  o la ra q   tə lə b   e td i.  Bir  q ə d ə r  tə rə d d ü d d ə n  
sonra  II  N ikolay  bu  tə lə b lə   razılaşm ağ a  m ocbur  oldu. 
B ununla  d a  R o m a n o v la r  sü laləsinin  hak im iy yətinə  və 
R usiyada 
m o narxiya 
q u ru lu şu n a  
son 
qoyuldu. 
Ali 
nakim iyyət  g ə lə c ə k d ə   d e m o k ra tik   yolla  seçiləcək  M üəs- 
sislər  M əclisi  ç a ğ ırıla n a   q ə d ə r  fəaliy yət  g ö stərm əli  olan  
M ü v əq q əti  h ö k u m ə tin   əlin ə   k eçd i.
M ütləq iy yətin  dev rilm əsi  x əb əri  b ütün  B akı  əhalisini 
ləlatü m ə  g ətird i.  A rtıq   m a rtin   3-də  sə h ə rd ə n   hazırh qsız 
keçirilən  m itin q lə rd ə   ö lk ən in   siyasi  vəziyyəti  m üzakiro 
o lun urdu .  B ü tü n   ö lk ə d ə   vəziyyət  b elə  idi.  M üvəqqoti 
lıökum ətin  sə rə n c a m ı  ilə  b ü tü n   siyasi  m əh b u slar  azad 
edilird i.1
«ıYeni  q u ru lu şu n   ilk  a k tla rın d a n   biri  dini  e ’tiq ad   və 
ya  milli  m ənsubiyyət 
əsa sın d a  R usiya  v ə tə n d a şla rın ın  
hüquqlarını 
m ə h d u d la şd ıra n  
b ü tü n  
q an u n ların  
ləğv 
edilm əsi  o ld u .  B u n d a n   əlavə,  yerli  idaro  o rq a n la rın d a  
əhali 
n ü m a y ə n d ə lə rin in  
d a h a  
geniş 
iştirak ın ı 
t ə ’min 
etm ək   ü çün  M ü v ə q q ə ti  h ö k u m ət  t ə ’cili  s u rə td ə   ö lkən in 
etn ik   c ə h ə td ə n   q ey ri-ru s  ray o n ların ın   id a rə   işino  yenidən 
baxm ağa  b aşlad ı.

---