ed irlo r. L akin J .K a m b o n u n və F .K errin
m a ’lumatları
K le m a n s o n u q a n e e t m ə d i . Q o ra ra alındı ki, Azərbaycan
vo G ü rc iis tan nü m ay ən d o lo rin in iştirakı ilo sabahkı iclası
fe ld m a rşal Q .V ilson aparacaqdır'.
Y a n v arın 17-do A z orbayca n nüm ayondolərinin yaşadığı
"Klaric" m e h m a n x a n a s ın ın binasında Q.ViIsonun sədrliyi
a lt ı n d a ad m ira l Bitti, İn g iltə rə X arici İşlər Naziriliyinin
n ü m ay ən d o si R o b e ı t V a n s i t t a r t həm çinin Azorbaycan vo
G ü rc ü s ta n
n ü m a y ə n d o lo r in in
iştirak
ctdiyi
müşaviro
keçirildi.
M üşavironin əsas m əq səd i bolşevik basqını tohlükəsi
q arşısın d a
q a l a n
A z o rb ay ca n a
vo
G ü rc ü sta n a maddi
k ö m o k göstorilmosi m osəlolorinin aydınlaşdırılması idi.
B u n u n la
belo
iclasda
Q a fq aza
m üttə fiq
qoşunların
göndorilm osi mosolosi m üzakiro edilmodi. Yalnız hərbi
s u rs a t vo orzaq
m ohsulları göndorilm əsi çorçivəsində
yard ım gö sto rm o k m əsolosinə toxunuldu. A dm iral Bittinin
A z o rb ay ca n m x aric don
k ö m ək o lm a d a n X əzər donizi
sahillərini
q o r u m a q
ü çü n
öz
horbi-doniz
qüvvəlorini
y a r a d a bilmosi su alın a Ə .T opçubaşov m ənfi cavab verdi.
1920-ci il y an v a rın
19-da P aris sülh konfransı Ali
Şurasının
h ö k u m ə t
başçılarının
iştirakı
ilo
keçirilən
iclasında C onubi Q a f q a z rcspublikaları problemi ətraflı
m ü z a k ir ə cdildi. H o m in gün P aris sülh konfransında o
d ö v rü n Lloyd-C orc, K lem anso, N itti, K am bon, Matei,
K e rz o n , Ç örçill, Foş, Bitti, Vilson vo digər görkomli
siyasotçiloıinin iştirakı ilo keçirilon iclasında Azərbaycan
n ü m a yondolori tam h e y ’otdo iştirak edirdi. İclasda Ali
Şııranın
10
y an v a r
tarixli
tapşırığına
osasən
ingilis
niim ayondəlori
to ro fin d o n tortib edilmiş memorandum
c ’lan o h ındu. M e m o r a n d u m d a aşa ğıda kı toloblər nəzordo
t u tu lu r d u :
1. A zorbaycan vo G ü r c ü s ta n ın tanınm ası (bu tədbir
h o y ata keçirilm işdi),
2. Əvvollor D e n ik i n o verilmiş vo Potido olan silah
vo
sursatın
A z o rb a y c a n ,
G ü rc ü s ta n
vo
Ermənistana
vcrilmosi,
3. A zorbaycan vo G ü r c ü s ta n a olavo orzaq, maliyyə
vo hərbi (silah vo g eyim ) yardım göstərilmosi,
4.
B akının
m ü d a fio s in ın
m öhkəm ləndirilm osi
üçün
əlav ə təd b irlərin görülm osi.
5. X ə zo r s ahillərinin m üdafiosinin t ə ’min olunması,
bolşevik o rd u s u n u n X o z ə r donizino vo X ozor donanm a-
sına buraxılm am ası. D e nikin doniz donanm asının m üt-
tə fiq lə rin
üm um i
istifadosino
qaytarılm ası,
m üm kün
o lm a d ıq d a isə o n u n batırılm ası.20
İclasda m ü tto f iq lə rin horbi ek sp e rtlə ri a d ın d a n mo’ruzə
ilə F e r d in a n d Foş çıxış etdi. C ənubi Q a fq a z rcspubli-
k a la rın a n e c o k ö m ə k e tm o k vo bu köməyi hansı form ada
g ö s tə rm ə k
m əsələsi
kəskin m übahisoləro sobob oldu.
H o rbi e k s p e r t lə r h e y ’otinin başçısı m arşal Foş Q afqaza
bir neço diviziya g ö n d ə rm ə y i zoruri hesab e td i. F erdinand
F oşla h ə m r o ’y o lan feldm arşal Q.Vilson olavo etdi ki,
B ritaniya d o n a n m a s ı X ə z o r d ə nizindo təşəbbüsü öz olino
alm azsa, Q a fq azı s a x la m a q m ü m k ü n olm ayacaqdır. Hərbi
nazir U . Çörçill Q .V ilso n u n fikrilo razılaşdı vo bildirdi
ki, İn g ilto rə X ə z ə r d ən izin d o hökm ranlığı olo kcçirmozso
Q a fq aza g ö n d ə r ilə n b ü tü n silahlar bolşcviklor tərofindən
ələ kcçirilocokdir.21
H ərbi e k s p e r t lə r in təkliflorino qətiyyətlə e ’tiraz edon
L loyd-C orc qeyd e td i ki, horbçilor siyasotdo heç no
b aşa
d ü ş m ü rlə r.
"Əgor
ordu
g ö n d ə r m o d ə n
Qafqazı
saxlam aq
m ü m k ü n
deyilso
vo
göndorilon
silahlar
itiriləcəksə, dem əli, m ə n tiq ə osasən, köm okdon im tina
etm ok lazım dır. "Horbçilorin qorarını m ohz bu mozmunda
b aşa d ü şm o k gorokdir?" deyə, L loyd-C orc marşal Foşa
m ü ra c iə tlə so ru şd u . M arşa l Foş iso h a q h olaraq hesab
edirdi ki, yalnız q o ş u n göndorm oklo Q afqazı bolşevik
b as q ın ın d an xilas c t m ə k olar.22
Beləliklə,
K l e m a n s o və Çörçill Q a fq a z a bilavasitə
qoşun g ö n d ə r m ə k t ə r ə f d a r ı o ld u q ları h a ld a Lloyd-Corc
və Nitti kömoyi h ərb i sursat g ö n d ə rm ə k lo mohdudlaş-
dırmağı n ə z ə r d ə t u t u r d u l a r .
A z ərb ay c an və G ü r c ü s t a n a horbi y a rd ım göstərmoyin
zəruriliyini qeyd e d ə n Lloyd-Corc, eyni zam anda, bu
re s p u b lik a la r
t ə r ə f i n d ə n
y a r d ım ın
səm ə rə li
istifadə
edilm əsi im k a n l a r ın ı a y d m la ş d ı r m a ğ a çalışırdı. O, əmin
o lm aq istəyirdi ki, D e n ik i n ə g ö n d ə r ilm iş yardım kimi
bu
y a r d ım
d a
b o lşe v ik lə rin
ə lin ə
keçməyəcəkdir.
A z ə rb a y c a n
v ə
G ü r c ü s t a n
n ü m a y ə n d ə l ə r in ə müraciət
e d ə n k o n f r a n s m s ə d r i J .K l e m a n s o o n l a r d a n ölkələri üçün
h an sı t ə h l ü k ə n i n o ld u ğ u n u v ə L lo y d -C o rcu n qaldırdığı
m ə sə lə ilə bağlı o l a r a q m ü t t ə f i q l ə r i n etdiyi yardımdan
sə m ə rə li i s t if a d ə e d ə b ilm ə k im k a n la rın ı xəbər aldı.23
Bu
s u a l la r a
c a v a b
a l m a q
ü ç ü n
Azərbaycan
və
G ü r c ü s t a n n ü m a y ə n d ə l ə r in i d i n lə m ə k q ə r a r a alındı. Əldə
o lu n m u ş ra zılığ a g ö r ə h ə r iki n ü m a y ə n d ə h e y ’əti adından
çıxış
e d ə n
İ.S e re te li
G ü r c ü s t a n
v ə
Azərbaycanm
m ü ttə f iq l ə r i n y a r d ım ı n a b ö yük e htiyac ı olduğunu bildirdi.
K l e m a n s o n u n "Siz q o ş u n istəyirsinizm i?" sualına cavab
o la ra q S e r e te li bild ird i ki, bu çox yaxşı olardı, çünki
bolşeviklər g e c -te z Q a f q a z a so x u la c a q la r.24
S onra L l o y d -C o rc A z ə rb a y c a n silahlı q ü w ə lə ri haq-
q ın d a
s u a lla r
v e r d i.
Bu
b a r ə d ə
m ə ’lum at
verən
A z ə rb a y c a n n ü m a y ə n d ə h e y ’ə tin in m üşaviri M.Məhərrə-
mov bildirdi ki, lazım i m i q d a r d a silah v ə sursat olarsa,
A z ə rb a y c a n d a qısa
m ü d d ə t d ə o rd u y a 100 min nəfər
sə f ə r b ə r e t m ə k m ü m k ü n d ü r . İc la sd a çıxış edən Ə.Top-
çubaşov q e y d e td i ki, A z ə r b a y c a n Cümhuriyyətinin nə
bolşeviklərə, n ə d ə D e n ik i n ə q arşı h e ç bir iddiası yoxdur.
A z ə rb a y c a n R u s iy a s ın ın daxili işlə rin ə qarışm aq fikrində
deyildir. B u n u n l a b ə r a b ə r o, h e s a b e dirdi ki, hər iki
q üvvənin
A z ə r b a y c a n ı n
m üstəqilliyi
ü çün
törətdiyi
t ə h l ü k ə d ə n m ü d a f i ə o lu n m a q ü ç ü n b ü t ü n imkanlardan,
o c ü m lə d ə n m ü t t ə f i q l ə r i n y a r d ım ın d a n səm ərəli istifadə
o lu n m a h d ır.
Ə lim ə rd a n
b əyin
fik rin cə ,
m ü t tə f iq lə r
İngiltərənin
Ə nz əlid ə k i
d o n a n m a s ı n d a n
i s tif a d ə
e tm ə k lə
Bakınm
m ü d a fiə qabiliyyətini xeyli g ü c lə n d i r ə bilərdilər. Ə.Top-
çubaşov m ü t t ə f i q l ə r ə ş im a ld a n h ə r ə k ə t ed ə n ordu ilə
Q a fq a z re s p u b lik a la rı a r a s ı n d a b u f e r rolu oynayan Dağlı
R e spublikasını d a d e - f a k t o ta n ım a ğ ı tə k lif edirdi.
İc lasa y e k u n v u r a n L loyd-C orc Q a fq az respublikalarına
silah,
s u rs a t
və
geyim
f o r m a s m d a
t ə ’cili
yardım
g östərm əyi z ə ru ri h e s a b etdi. A z ərb a y c a n a və G ü rc ü s ta n a
qoşun g ö n d ə r m ə k m əsə lə sin ə toxunan Lloyd-Corc bu
add ım ın q ey ri-m ü m k ü n lü y ü n ü e ’tir a f etdi. O nun fikrincə,
Q a fq a z re sp u b lik a la rı öz silahlı qüvvələri hesabına öz
m ü d a fiə qabiliyyətini, xüsusilə B akının m üdafiə qabiliy-
yətini, g ü c lə n d irm ə lid irlə r.25
L loyd-C orc
D ağlı
R esp u b lik asım
d e-fak to
ta n ım a q
h a q q ı n d a Ə . T o p ç u b a şo v u n irəli sürdüyü təklifi bəyəndi.2
N ə ti c ə d ə m ü z a k ir ə o lu n a n m ə sə lə lə rlə əla q ə d a r o lara q
Ali Ş ura Q a fq a z a a id d ö rd m a d d ə d ə n ib a rə t olan q ə r a r
qəbul etdi:
1. E r m ə n i s t a n v ə D a ğ ıstan ın d e - fa k to tan m m ası. Bu
q ə r a r d a E r m ə n i s t a n ı n s ərh əd lərin in müəyyənləşdirilm əsi
m ə sə lə sin ə t o x u n u la ra q qeyd edilirdi ki, bu m əsələyə
"Türkiyə m əsələsilə" birlikdə baxılacaqdır.
2. M ü t t ə f i q d ö vlətlərin Q a fq a z respublikalarına qoşun
g ö n d ə r m ə k im k a n la rı yoxdur.
3. M ü t t ə f i q l ə r Q a fq a z re sp u b lik ala rın a silah, döyüş
sursatı v ə ə r z a q g ö n d ə r m ə k lə yardım edəcəklər.
4. H ə r b i m a te r ia lla rın n ə d ə n ib a rə t olması və onların
Q a fq a z re sp u b lik a la rın a çatdırılm ası yollarınm dəqiqləş-
dirilm əsilə bağlı m ə s ə lə lə rə baxılması m arşal F oş və
fe ld m a rş a l V ils o n d a n xahiş edilsin.27
Beləliklə, 1920-ci ilin y a n v a rm d a P aris sülh k o n fran -
sında
A z ə rb a y c a n
C üm huriyyətinin
siyasi
c ə h ə td ə n
ta n ın m a sı Ə .T o p çu b aşo v u n rə h b ə rlik etdiyi A zərbaycan
n ü m a y ə n d ə lə rin in
uğurlu
diplo m a tik
fəaliyyətlərinin
n əticəsi kim i q iy m ə tlə ndirilm ə lidir. Böyük çətinliklər və
m ə h ru m iy y ə tlə r h e s a b ın a qaz am lm ış qələb ə ilə ə la q ə d a r
o la ra q Ə .T o p ç u b a şo v P a risd ə n A zərb ay c an h ö k u m ətin in
başçısı
N .U su b b əy o v a göndərdiyi m ə k tu b u n d a yazırdı:
"Siyasət kim i elastik və dəyişkərç heç bir şey yoxdur.
B u n a g ö r ə d ə o n u n q a b a rm a sı və çəkilməsi həm işə
gözlənilm əzdir. B u n a baxm aya raq, h ə r hansı re al bir
f o r m a d a bizim d ə az ad və m üstəq il yaşa m a q üm idləri-
mizin m ö h k ə m lə n d iy i bir dövr b aşlam r. Biz heç vaxt
Dostları ilə paylaş: |