çıxmasmı t o ’min c tm o k moqsodiio oniarı müvafiq müdaüo
vasıtolorilo tochiz e tm o k vo oniarın müdafio qabiiiyystini
güclondirm oyin zoruriliyi
idcyasına
torol'dar çıxırdii.ü
L akin m tiharibodon sonra b o rq o ra r olunm uş beynəlxalq
m ünasibotlorin
oksino
o lara q
suverenliyi
tanınmayan
ölkolorin h ö k u m o tlo rin o yardım göstorm ok işi müoyyon
çotinliklorlo qarşılaşırdı. Eyni z a m a n d a , bu respublikaların
bcynolxalq birlik torofindon ta n ın m a sın a m a n e ola bilocok
"Vafıid vo bölünm oz Rusiya" ideyası artıq ycni yaranmış
ş raitdo öz ohomiyyotini itirmişdi. Bu idcya torofdarla-
rının iimidlori özünü d o ğ ru ltm ad ı. Mohz b u n a göro do
hadisolorin belo s ü r ’otlo inkişaf etdiyi dövrdo Azorbaycan
vo G ü rc ü s ta m n müstoqilliyinin tanınm ası toxirosalınmaz
mosoloyo çcvrildi.
Bu
m oqsodlo
1920-ci
il
y anva rın 10-da
Böyük
B ritaniyanın
toşobbüsü
ilo
P aris
sülh konfransı Ali
Şıırasının sessiyası çağırıldı. Scssiyada İngiltoro, Fransa
vo İtaliyanın h ö k u m o t başçıları vo xarici işlor nazirlori,
ABŞ
vo
Y a p o n iy a
to ro fin d o n
iso
onların
süih
k o n fra n sın d a k ı
nüm ay o n d o lo ri
vo
Parisdoki
sofirlori
iştirak ed ird ilo r. K c d ’o rsc d o keçirilon scssiyada Conubi
Q a fq a z
re s p u b lik a la rı
pro b lcm i
gcniş vo
hortorofli
m üzakiro e d i l d i . 11
Q a f q a z d a voziyyot h a q q ı n d a otraflı m o ’lumat vcron
B ritaniya baş naziri bolşeviklorin Xozoro doğru irolilo-
diyini, D e n ik in i d a r m a d a ğ ı n cdilocoyi vo X oz or donizinin
tutu la cağ ı h a ld a
o n la rın tü rk lo rin köm oyino
ümid edo
bilocoklorini ( b u r a d a T ü rk iy o d o başlanm ış vo M. Kamalın
başçılıq ctdiyi h o ro k a t n ozordo t u t u lu r ) qeyd etdi. Bu
lıalda Q a f q a z dövlotloıi çıxılmaz voziyyotdo qalacaqları
bildirildi.
B u n a g ö ro do D . L loyd-C orc bu
dövlotlorin
silalı vo
horbi s u r s a tl a tochiz o lu n m a s ın ın
on sorfoli
varia n tın ı işloyib h a z ır la m a ğ ı toklif ctdi. O n u n toklifilo
Ali Şura q o r a r qo b u l etd i. Q o r a r a uyğun o laraq horbi
ck s p e rtlo r Q a f q a z rc s p u b lik a la rın a k ö m o k etm ok üçün
tokliflor
h a z ır la m a lı
idilor.
L l o y d -C o rc u n
boyanatım
tam am ilo m ü d a f i o e d o n Jorj K le m a n s o Q a f q a z işlorindo
böyük tocıü b o si o la n Britan'ıya n ü m a y o n d o lo ri torofindon
"Qafqaz
re sp u b lik a la rın a
kömok
etm ok
h aq q ın d a ”
m e m o ra n d u m haz ırlan m asım n zoruriliyini qeyd ctd i.12
AIi Ş u ra m n g ü n d ü z iclası Lloyd-Corc vo K lem ansonun
iştirakı o lm a d a n xarici işlor nazirlori soviyyosindo davam
etdirilirdi. İngiltoro xarici işlor naziri Lord Kerzonun
toklifilo Q a fq a z rcspublikalarına münasibot probleminin
siyasi to ıoflori m ü zak iro cdildi.
Öz çıxışında K e rz o n Lloyd-Corcun
Azorbaycan vo
G ü rc ü s ta n ın
müstoqilliyinin
tanınması
mosolosini
ASi
Şuranın gündoliyino salm aq niyyotindo olduğunu bildirdi.
"Erm onı mosolosino" goldikdo iso onu "Türkiyo mosolo-
silo" bir yerd o həll etm ok nəzordo tutu lu rd u . Xarici
işlor
nazirlori
A zorbaycan
vo
G ü rc ü sta n a
üçtorofli
tohlüko ilo bağlı eyni fikirdo olduqlarını bildirdilor.13
Nazirlor, ovvolon, bolşcvik Rusiyası qoşunlarının conuba
doğru
irolilomosini,
ikincisi,
gcri
çokilon
Denikin
q o şu n larım n
bu
re spublikala ra
soxula
bilocoyini
vo
üçüncüsü, Rusiya ilo sazişo osason bu rcspublikalara
daxil
ola
bilocok
kam alçıları
nozordo
tu tu rd u la r.
Voziyyotin b ö hra nlı olması noticosindo Azorbaycan vo
G ü rc ü s ta n h ö k um otlori köm ok üçün A n t a n t a ölkolorino
m üraciot ctdilor.
Bu xahişlor b aro d o Ali Şuraya m o’lum at vcron Kcrzon
A zorbaycan vo G ü rc ü s ta n ın d c -fa k to dorhal tanınm ası
toklifini
iroli
s ü rd ü .
V ersal
k o nfransında
yaranm ış
voziyyot
rcal
foaliyyot göstoron dövlotlorin tanınması
üçün
zo ru ri
olan
bü tü n
şortlorin
olm asından
xobor
v erirdi. Y alnız bir tokan lazım idi, bu tokanı iso sülh
k o n fra n sın ın nüm ayondosi, B ritaniya işlor naziıi Lord
K crzon v e r d i . 14
K c rz o n u n
fikrinco,
B ritaniya
qoşunlarının
Q afqaz
h ü d u d l a n n a
daxil
olması
M u d ro s barışığından
sonra
İngiltoro h ö k u m o tin o çox böyük üstünlüklor verirdi. Bir
qodor so n ra , y an v a rın 11-do L ord K erzonun toklifilo
m ü tto fiq lo rin Ali Şurası aşağıdakı m ozm unda qorar qobul
ctdi: " M ü ttofiq v o birloşmiş dövlotlor A zorbaycan vo
G ü rc ü s ta n
hö k u m o tlo rin i
d e - fa k to
soviyyosindo
birgo
tanıyırlar".15
ABŞ
v ə
Y a p o n iy a
n ü m a y ə n d ə lə ri
biidirdilər
ki,
A z ə rb a y c a n v ə G ü r c ü s t a n ı n ta n ın m a sı a k tı n a qoşulmaq
üçün o n la r öz h ö k u m ə t l ə r i n i n r ə ’yini öyrənm əlidirlər.1
A z so n ra Y a p o n iy a A li Ş u ran ın 11 y a n v a r tarixli qərarına
q oşuldu. A m e r ik a B irləşm iş Ş ta tla rı rə sm i olaraq qərara
q o şu lm a q d a n im tin a etdi. A B Ş -m bu q ə r a rı müxtəlif
səbəblərlə izah edilirdı. M ə s ə lə n , A m e r ik a hökuməti
Q a fq a z d a Böyük B ritan iy an ın n ü f u z u n u n güclənm əsindən
qorxurdu.
Eyni
z a m a n d a
sülh
k o n fr a n s ın m
yekun
m ə rh ə lə s in d ə ABŞ v ə o n u n A v r o p a m ü t tə fiq lə ri arasında
ciddi ixtilaflar yaran m ışd ı. G ü m a n e tm ə k o la r ki, ABŞ-ın
A z ərb ay c an ın m üstəqilliyini ta n ı m a q istəm əm əsi təkeə
In g iltə rə -A m e rik a ziddiyyətlərinin nəticəsi deyildi. Ame-
rika
s e n a tın ın
V e rsal
m üqaviləsini
təsdiq
etməməsi,
Vilson h ö k u m ə tin in h ə y a ta keçirdiyi geniş beyııəlxalq
ə m ə k d a ş h q siyasətinin və ü m u m iy y ''tlə Vilson siyasətinin
b ü tö v lü k d ə tən q id i ABŞ-ın Q a f q a z siyasətinə də öz
t ə ’sirini g ö stərd i.
Y anvarın 13-də ABŞ-ın P a ris d ə səfiri Valles İngiltərə
və F r a n s a n m A z ərb ay c an və G ü r c ü s t a n m müstəqilliyini
d e -fa k to
ta m m a s ı
və
o n la ra
yard ım
göstərməyə
h az ırlaşm aları b a r ə d ə V a şin q to n a m ə ’lu m a t verdi.
ABŞ-ın
F rarisa dakı
səfirliyinə
cavab
m əktubunda
deyilirdi ki, Birləşmiş Ş ta tla r İn g iltə rə və F ransam n
Q a fq az d ö v lə tlə rin ə kö m ək e tm ə k ideyası ilə razılaşsa
da, o n la rın m üstəqilliyinin t a n m m a s m ı R usiyam n dağıl-
m asının başlanğıcı kimi qiym ətləndirir.
B u n u n la yanaşı, yanvarın 19-da m ü ttə fiq lə r tərəfindən
E rm ə n is ta n ın müstəqilliyinin tan ın m asım ABŞ heç do
R usiyam n dağılm ası kimi q iy m ətlə ndirm ədi. Nəticədə,
1920-ci il ap relin 23-də A B Ş d e -fa k to o la ra q Erm ənistanı
tanıdı.
Y a n v arın 15-də A z ə rb a y e a m n və G ürcüstanın nüma
yəndələri F r a n s a X a rici İşlər Nazirliyinə d ə ’vət olundular.
A z ərbaycan
(Ə .T o p çu b a şo v
və
M .M əhərrəm ov)
vo
G ü rc ü s ta n
(İ.S ere te li
və
Z.A valov)
nümayəndələri
Nazirliyin birinci k a tibi Jül K am bon, İngiltərə nüma-
yəndəsi Filip K e r r və İtaliya nüm ayəndəsi Markiz de
la T o r r e t a t ə r ə f i n d ə n q ə ’bul e d ildilə r.17 Jül K a m b o n
A z ərb ay c an m Ali Ş ura üzvləri və m ü ttə fiq q d övlətlər
tə rə fin d ə n
d e - f a k t o
ta n m m a s ı
h a q q ın d a
Paris
sülh
ko n fransının rəsm i q ə r a r m ı Ə .T opçubaşova təqdim etdi.
A zərb ay c an və G ü rc ü s ta n n ü m a y ə n d ə lə rin i təbrik ed ə n
K a m bon
bildirdi
ki,
b u n d a n
sonra
Azərbaycan
və
G ü rc ü s ta n
m ü s təq il
döv lətlər kimi bu və ya
digər
m əsələ lə rin
h ə llin d ə
rəsmi
şəkildə
Sülh
kon fran sın a
m ü rac iət e d ə bilərlər. Bu vax td an e ’tib arə n h ər iki ö lkə
rəsmi şə k ild ə Ali Ş u ra ilə əlaqə yə girə bilər, həm çinin
öz e h t i y a c la n n m q e y d ə alınmasını, q an u n i h ü q u q larım n
və k o n f r a n s m ın ic laslarında b ə ra b ə r h ü q u q lu üzvlüyünün
t ə ’m in o lu n m a sım tə lə b e d ə bilər.
B u n d a n
əlavə,
K a m b o n
həm çinin
bildirdi
ki,
bu
dövlətlərin h ö k u m ə tlə rin in ta nınm ası ak tı onların Rusi-
y adan ayrılm ası fa k tın ın tan ın m ası ilə bir vaxtda baş
v e rm ə lid ir.18 S o n ra K a m b o n n ü m a y ə n d ə lə rin xahişi və
təkliflərini d inlədi. A z ərb ay c an C üm huriyyəti a d ın d a n
çıxış e d ə n Ə .T opçubaşov, A z ə rb a y c a m n siyasi quruluşu
h a q q m d a qısa m ə ’Ium at v e r ə r ə k qeyd e td i ki, A zərbaycan
C ü m huriyyəti böyük d övlətlər tə rə fin d ə n həm köm ək,
həm d ə ö z ü n ü n d e-y u re ta n m m a s ım gözləyir.
Y a n v a rın
15-də
V e rs a ld a H ə rb i ek sp e rtlə r
Şurası
A z ə rb a y c a n a v ə G ü r c ü s t a n a hərbi k ö m ə k göstərm ək lə
bağlı m ə s ə lə lə ri m ü z a k i r ə etdi. Ş uranm işində iştirak
e tm ə k ü ç ü n B öyük B ritan iy an m hərbi naziri U . Çörçill,
B ritaniya
im p eriy a
ordusu baş
q ə r a rg a h ın m
rəisi
fe ld m a rş a l Q . V ilson, adm irallığın birinci lordu U . L anq,
lord -a d m iral
A .
Bitti
və başqa la rı
t ə ’cili
o laraq
L o n d o n d a n P a r i s ə
gəldilər.19
Y a n v a rın 16-da hərbi e k sp e rtlə rin işi davam etdirildi.
H ərbi e k s p e r t lə r i n iclasm a J.K le m a n so sədrlik edirdi.
Bir g ü n əvvəl A z ə rb a y c a n v ə G ü rc ü sta n n ü m ayəndə lərilə
cö rü şən J .K le m a n s o , J.K a m b o n d a n
Q a fq azd a vəziyyət
h a q q ın d a m ə ’l u m a t v erm əyi xahiş etdi. Q a fq az respub-
likalarının m ü d a f i ə qabiliyyəti h aq q ın d a iclas iştirakçı-
larına m ə ’lu m a t v e r ə n J .K am b o n qeyd etdi ki, o nlar
maliyyə, h ərb i v ə d igər y ard ım lara ciddi ehtiyac hiss
Dostları ilə paylaş: |