117
450mlrd.barrel neft,90mlrd.t. daş kömür və 11trln.m
3
qaz yandırılıb.Nəzərə alaq
ki,1kq şərti üzvi yanacnğın yanması zamanı 29,3MCoul ayrılır,onda,bu müddətdə
ətraf mühitə ixrac olunan əlavə enerjinin miqdarını təsəvvür etmək olar.Qeyd
olunanlardan isə belə qənaətə gəlmək olar ki,bu gün kosmik fəzaya tələb
olunandan daha artıq enerji əks olunur.Bu da Yerin istilik balansının pozulmasına
və biosferin dayanıqlığının pozulmasına səbəb olur.
Bu cür pozuntulara biosferin nə qədər davam gətirəcəyini söyləmək olduqca
çətindir.Odur ki,bütün dünya alim və mütəxəssisləri vəziyyətdən çıxış yolu
axtarırlar və müxtəlif həll yolları təklif edirlər.Məsələn,bir çox alimlər hesab
edirlər ki,təbii-təsərrüfat sistemlərində biotik dövranın qapanmasını təmin etmək
və antropogen istehlakı saxlamaq üçün insanlar 10
15
Vt gücündə təbii
ekosistemlərin analoqunu yaratmalıdırlar.Lakin,elmi-texniki tərəqqinin müasir
səviyyəsi bunu tam həyata keçirməyə imkan vermir.Digər mülahizələrə görə,ən
ağıllı variant”gözləmə” mövqeyi tutmaqdır.Yəni,belə hesab edielər ki,üzvi yanacq
ehtiyatları tam tükəndikdən sonra vəziyyət sabitləşəcəkdir.Ancaq,həmin vaxta
qədər biosferin buna tab gətirəcəyini əminliklə söyləmək olmaz.
Alimlər arasında belə bir deyim mövcuddur:”Təbiəti yalnız onun öz qanunlarına
tabe olmaqla ram etmək olar”.Məhz bu mülahizədən çıxış edərək belə bir təklif
irəli sürmək olar: biosferin dayanıqlığını və Yerin istilik balansını qorumaq üçün
mümkün qədər yerin təkindən çıxarılan üzvi yanacaqların istifadəsini minimuma
endirmək,Günəşin şüalanma enerjisini birbaşa digər enerji növlərinə trasformasiya
edən çevricilərdən istifadə etmək və yerin təkindən çıxarılan üzvi yanacaqlara
ekvivalent miqdarda üzvi qalıqların çöküntü süxurlarında basdırılması
texnologiyasını hazırlayaraq tətbiq etmək.Nəzərə almaq lazımdır ki,hazırki
miqyasda artıq enerjinin istifadəsi qeyri-məhdud enerji mənbələri olsa belə,
biosferin daynıqlığını dağıdacaqdır.
1.4.Qlobal istiləşmə və onun mümükün ssenariləri
Yer səthinin temperatur rejiminə bir neçə mənbə təsir göstərir ki, bunlardan da
ən güclüsü Günəş şüalanmasıdır.Günəşdən Yerə infraqırmızı şüalanma şəklində
düşən işıq və istilik selinin intensivliyi sabit olmaqla 1,95kal/sm
2
xdəq. təşkil edir.
İkinci mənbə isə,planetin daxili istiliyidir ki, onun da mənşəyi Günəşdir.Bu
enerjini Yer Günəş sistemində yaranarkən almış və planetin nüvə hissəsində
parçalanma reaksiyası nəticəsində yaranmaqdadır.
Planetin bütün enerji itkiləri isə Dünya fəzasına şüalanan istilikdən
ibarətdir.Digər bütün enerji növləri də - işıq,ultrabənövşəyi və rentgen şüalanması
enerjisi,kosmik hissəciklərin gətirdiyi enerji və s. –istilik formasına çevrilir və
yenidən infraqırmızı şüalanma kimi əks olunur.Məhz,bu nisbətdə Yerin qlobal
temperaturu nisbi sabitliyini saxlayır.Lakin,XX əsrin ikinci yarısından başlayaraq
118
energetikanın,sənayenin,nəqliyyatın
və s.güclü inkişafı və Dünya
əhalisinin sürətli artımı nəticəsində
bu balansa antropogen təsirlər də
sürətlə artmağa başlamışdir.Bu isə
öz növbəsində atmosferin yerüstü
qatlarında
temperaturun
yüksəlməsinə və orta planetar
temperaturun artmasına,yəni, qlobal
istiləşməyə rəvac verir.
Hələ,
1962-ci
ildə
rus
klimotoloqu N.İ.Budıko belə bir
fərziyə irəli sürmüşdür ki, insanlar
tərəfindən müxtəlif yanacaqların
külli
miqdarda
yandırılması
nəticəsində
atmosferdə
karbon
qazının
miqdarının
artması
qaçılmazdır.Karbon qazı isə Yer
səthindən və dərinlik istiliyinin kosmosa əks olunmasını ləngidir ki,bu da şüşə ilə
örtülmüş istixanada müşahidə etdiyimiz effektə səbəb olur.Bu effekt nəticəsində
isə atmosferin yerüstü qatının orta temperaturu tədricən yüksəlir.
N.İ.Budıkonun nəticələri amerikalı metereoloqları maraqlandırmış və onlar XX
əsrin 60-cı illərindən sonunda apardıqları müşahidə,tədqiqat və hesablamalarla Yer
atmosferində” istixana effekti”-nin mövcudluğunu təsdiqləmişlər.
Mütəxəssislərin rəyinə görə XX əsrin son onilliyinin üç (1990,1995, 1997-ci
illər)ili son 600 ildə ən isti illər olmuşdur.Bütövlükdə XXəsr isə son 1200 ildə ən
isti əsr olmuş-dur.Bunun əsas səbəbi isə məhz,XX əsrin sonlarında atmosferdə
karbon qazının miqdarının kəskin (1,12 də-fə) artmasıdır.Əgər, bu tendensiya
dəyişməzsə, atmosferdə karbon qazının miqdarı 2020-ci ilə ikiqat arta-caqdır.Bu
isə üzvi yanacaqların is-tehlakının sürətlə artması ilə bağlıdır.
Hesablamalara görə,sənaye,nəq-liyyat,İES və qızdırıcı sistemlər tərəfindən ildə
7mlrd. tondan artıq karbon qazı və ya 2mlrd.tondan artıq karbon ixrac
olunur.Statistik məlumatlara görə üçüncü dünya ölkələrində orta hesabla
adambaşına ildə 0,5t,inkişaf etmiş ölkələrdə isə bundan 10 dəfədən artıq karbon
qazı atmosferə ixrac olunur.ABŞ atmosferə ildə 1mlrd.200mln.t karbon qazı ixrac
edir ki,bu da Dünya göstərricisinin 20%-ni təşkil edir.Bu isə , çəki etibarilə təbii
mənbələr tərəfindən atmosferə ixrac olunan və bitkilər tərəfindən fotosintez
prosesində “bağlanılan” karbonun 2%-ə qədərini təşkil edir.Lakin,bu əlavə 2%
karbon əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir və planetin bitkiləri tərəfindən
SU SƏTHİNİN QIZMASI YER SƏTHİNİN QIZMASI
STRATOSFER (40km)
TROPOSFER (15km)
“İSTİXANA” EFFEKTİNİN MEXANİZMİ
YERƏ ŞATAN ŞÜALANMANIN TƏRKİBİ
: 10% UB,
45% İQ ,
45% GÖRÜNƏN İŞIQ
CO
2
CO
2
CO
2
CO
2
CO
2
CO
2
CO
2
CO
2
Hidrosfer
Litosfer
Şək.....İstixana effektinin yaranmasının sxemi