International scientific conference of young researchers
Yüklə 24,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS Baku Engineering University 961
- II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS Baku Engineering University 962
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS Baku Engineering University 961 27-28 April 2018, Baku, Azerbaijan valinin yanında “Şad” titulu ilə sərkərdə idi [14, s.150]. V.Qukasyan Q.Dörferə istinadən yazır ki, şərqi Türk xaqanlığında xaqandan sonra bir vitse xaqan və dörd kiçik xaqan, yəni iki şad və iki yabğu gəlirdi. Ayrı-ayrı vilayətlərin valisi olan bu kiçik xaqanlar ya xaqanın oğlanları, yaxud da qardaşları olurdu. Deməli, böyük (Şərq) türk xaqanlığının ierarxiyası altı nəfərdən ibarət imiş. Kiçik xaqanlar (məs. Xəzər xaqanlığı) isə üç nəfərdən-xaqandan, yabğudan və şaddan ibarət olurmuş [15, s.54]. Qazi Bürhanəddin “Divan”inda qədim türk mənşəli rütbə, vəzifə bildirən sözlərdən yüksək sənətkarlıqla istifadə etmişdir. Beləliklə, tədqiqatlardan da göründüyü kimi, xan titulu türk mənşəli olub, hal-hazırda arxaikləşmişdir. Bu söz yalnız tarixi mənbələrdə və yazılı ədəbi əsərlərdə titul kimi işlənmişdir. Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, da əsərlərində Qazi Bürhanəddin də xan, xaqan sözünü yüksək sənətkarlıqla titul kimi işlətmişdir.
1.
2.
Kaşğarli M. Divanü lüğət-it türk.Tercümesi, c. 3, Ankara: Aladdin Kiral Basimevi, 1939 3.
Древнетюркский словарь. Ленинград: Наука, 1969 4.
Məmmədov Y. Orxon-Yenisey abidələrində adlar. I hissə, Bakı:APİ nəşri, 1979 5.
Şükürlü Ə. C. Qədim türk yazılı abidələrinin dili. Bakı:Maarif, 1993 6.
Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. 10 cilddə, X c., Bakı:ASE-nin Baş redaksiyası, 1987 7.
Cəfərli N.H. Səfəvilər dövründə yerli hakimiyyət və idarə orqanları. Bakı:Bakı Universitetinin xəbərləri, sosial-siyasi elmlər seriyası, 2000, №1 8.
Ərəb və fars sözləri lüğəti. Bakı:Az. SSR EA nəşr-tı, 1966 9.
Zərinəzadə H. Fars dilində Azərbaycan sözləri (Səfəvilər dövrü). Bakı:Elm, 1962 10.
Paşayev A. Azərbaycan antroponimiyasının leksik problemləri. Bakı:Maarif, 1997 11.
12.
Həsənov H. Azərbaycan şəxs adlarının izahlı-etimoloji lüğəti. Bakı:Mütərcim, 2002 13.
V.Qukasyan, V.Aslanov. İssledovaniya po istorii azerbaydjanskoqo yazıka dopismennoqo perioda. B., izd. Elm, 1986 14.
L.N.Qumilev. Drevnie tyurki. M., izd. Nauka, 1967 15.
Azərbaycan tarixi. II c. Bakı, Elm, 1998. MÜASİR AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ TƏSİRLİK HALIN BƏRABƏRHÜQUQLU NORMALARI Mətanət MAHMUDOVA Gəncə Dövlət Universiteti metanet.mahmudova.76@mail.ru AZƏRBAYCAN XÜLASƏ Azərbaycan dilində qrammatik kateqoriyaların böyük əksəriyyətində yazı və nitq üçün bərabərhüquqlu normalardan istifadə edilir. Norma sabitliyi əsasında dildəki qaydaların sabitliyinin qorunması, ifadələrin aydın, məntiqli və ardıcıl olması təmin olunur. Tədqiqat işində ismin təsirlik halının formalaşmasının və dilimizdə normallaşmasının tarixi məqamları göstərilir və müasir Azərbaycan dilində təsirlik halın bərabərhüquqlu normaları nümunələrdə əks olunur.
Müstəqillik dövlətçilik mərhələsində, informasiya texnologiyalarının cəmiyyət həyatındakı rolu artdıqca dilin daha intensiv işlənməsinə böyük zərurət yaranır. Odur ki, dilin kütləviləşməsinin bazasını təşkil edən norma vəhdəti barəsində düşünməyin artıq çoxdan vaxtı çatmışdır. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin imzaladığı “Ana dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi” haqqında fərmanın dildə normalaşma yaradılması baxımından çox böyük tarixi əhəmiyyəti var. Yazılı və şifahi dil arasında norma vəhdəti yaradılmasında qrammatik vasitələr, onların yazılışı və deyilişi arasında əlaqə və münasibətlər basilica yer tutur (8, s.7). Bərabərhüquqlu normalar ismin bütün qrammatik kateqoriyalarında mövcuddur. Qrammatik kateqoriyalarda bərabərhüquqlu normaların inkişafı bir tərəfdən yazı və nitqin yaxınlaşmasına, uyuşmasına, standartlaşmasına və sabitləşməsinə xidmət edir, digər tərəfdən natiqlik sənətinin formalaşmasının təməlini yaradır. İsmin hallarının formalaşmasının və müasir dilimizdə normallaşmasının özünəməxsus tarixi məqamları mövcuddur. Aydındır ki, tarixin keçmiş dövrlərinə aid şifahi nitqi canlandıran dil II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS Baku Engineering University 962 27-28 April 2018, Baku, Azerbaijan nümunələri hazırda mövcud deyildir. Ancaq yazılı mənbələrdə halların ifadə vasitələri ilə bağlı nümunələr saxlanılır. Həmin nümunələr hər bir sənətkarın fərdi üslubunu canlandırmış olsa da belə, onlarda danışıq dilinə məxsus elementlər saxlanılır. Hal kateqoriyasının adlıq halında şəkilçi iştirak etmir. Ona görə də adlıq halın qrammatik əlamətinin qrammatik normaya münasibəti barədə bəhs edilmir. Yerdə qalan hallarda qrammatik şəkilçilər işlədilir. Qrammatik şəkilçilərin işləndiyi məqamda sözün kök-şəkilçi mövqeyinə aid müvafiq hadisələrin baş verməsi müşahidə edilir. Baş verən hadisələr söz kökü sonunun və şəkilçi başlanğıcının sait və ya samitlə ifadə olunması ilə bağlı olur.
bağlı olması, morfoloji əlamətinin samitlə bitən sözlərdə -ı(-i,-u,-ü), saitlə biitən sözlərdə -nı(-ni, -nu,- nü,) istisna hallarda isə -yu,-yi ilə ifadə edilməsi, məkani hallar içərisində qeyri-müəyyənlik bildirən yeganə hal olması, yalnız təsirli fellərlə qrammatik əlaqə yaratması, qoşmalarla idarə əlaqəsinə girə bilməməsi qrammatik normadır (3,s.50). Bu normalar hə yazılı, həm şifahi nitqə aiddir. Bəzi hallarda yerli nitq areallarında təsirlik hal şəkilçilərinin işlədilməsində ümumi norma ilə uyğun olmayan məqamlara da rast gəlmək olur. Vahid normadan kənara çıxma halları başlıca olaraq, bir saitlə ifadə olunan şəkilçilərin işlədilməsində yox, tərkibi geniş olan şəkilçilərdə rast gəlmək olur (8, s.18). Təsirlik halın müasir ədəbi dilimizdə normallaşması bir çox mərhələlərdən keçmişdir ki, hal- hazırda da qədim formaların izləri dialekt və şivələrimizdə işlənərək lokal normallıq təşkil edir. Sözlərin təsirlik hal şəkilçisi qəbul etməsi müəyyən tələb daxilində reallaşır. Ümumi isimlərin əksər hissəsi müəyyən və qeyri-müəyyən təsirlik halda işlənə bilir: qapı açmaq-qarını açmaq, saç daramaq-saçı daramaq, kitab oxumaq- kitabı oxumaq, qab yumaq-qabı yumaq və s. Təsirlik halın müəyyənlik və qeyri-müəyyənlik bildirməsi danışanın məqsədindən asılı olaraq dəyişir. Belə ki, hal şəkilçisinin iştirakı olmadan yaranan birləşmələrdə ümumilik, digər vəziyyətdə isə konkretlik müşahidə olunur. Bu xüsusiyyətlərinə görə asılı tərəfi ümumi isimlərlə ifadə olunan feli birləşmələrdə birinci tərəf həm qeyri-müəyyənlik, həm də müəyyənlik (pul vermək-pulu vermək, dərs öyrənmək-
hal şəkilçisi ilə işlənə bilmir. Atanı çağırmaq, qonşunu cağırmaq birləşmələrini təsirlik hal şəkilçisiz (ata çağırmaq, qonşu çağırmaq) işlətmək olmur. Belə isimlər canlı məfhum bildirdiyindən xüsusi isimlərə oxşayır və adətən onlar kimi müəyyən təsirlik halda işlənir. Çox az hallarda onları qeyri- müəyyən təsirlik halda işlətmək olur: həkimi çağırmaq-həkim çağırmaq; aşığı çağırmaq-aşıq
Təsirlik halın daimi müəyyənlik bildirməsi şəxs əvəzlikləri və xüsusi isimlərdə müşahidə olunur. Bu həmin sözlərin konkret məna daşımasından irəli gəlir. Tabe tətəfi yalnız təsirlik hal şəkilçisi ilə işlənən sözlər (səni görmək, onları dinləmək, Nadiri cağırmaq, Güləri öyrətmək və s.) hal şəkilçisinin iştirakı olmadan təsirli feillərlə idarə əlaqəsinə girə bilmir və bu, qrammatik normadır. Göründüyü kimi, həmin şəxs əvəzlikləri və xüsusi isimləri şəkilçisiz işlətdikdə (sən görmək, onlar dinləmək, Nadir cağırmaq, Gülər öyrətmək) morfoloji çatışmazlıq yaranır ki, bu da norma pozulması hesab olunur. M.Yusifov belə sözlərin qeyri- müəyyən variantının olmadığını və şəkilçinin işlənməsinin səbəbini həmin sözlərin konkret məna bildirməsindən irəli gəldiyini qeyd edir (9,s.88). Bəzi sözlər frazeoloji birləşmələrin tərkib hissəsi kimi işlənərək həmişə qeyri-müəyyən təsirlik hal şəkilçisi ilə işlənir: söz vermək, baş qoşmaq, göz yetirmək və s. Bu birləşmələrin intensiv işlənməsi onlar arasında qrammatik bağlılığı gücləndirmiş və bu da təsirlik hal şəkilçisinin ixtisarına səbəb olmuşdur. Belə sintaktik tərkiblər dildə bu və ya digər şəkildə fəal işlənmiş, insanlar tərəfindən bu formada qəbul edilmiş, sabitləşmiş və normaya çevrilmişdir. Sabit birləşmələr adlanan belə tərkiblərdə şəkilçini bərpa etmək mümkün olmur. Yaranan belə birləşmələrin az qismini həm həqiqi, həm məcazi (əl tutmaq-əli tutmaq, əl qaldırmaq-əli qaldırmaq, bel bağlamaq-beli bağlamaq) , əksəriyyərini isə yalnız məcazi mənada işlətmək olur: xəbər tutmaq, söz atmaq, nəzər salmaq və s. Bu bağlılığın daha da güclənməsi mürəkkəb sözlərin yaranmasına səbəb olmuşdur. Bu sözlərin də tərkibində qeyri- müəyyən təsirlik halın işlənməsini görürük: dilbilməz, qabyuyan, paltaryuyan, ətçəkən, evyıxan, sözgəzdirən və s. Təsirlik hal şəkilçisinin digər qrammatik şəkilçilərdən (mənsubiyyət və cəm) sonra işlənməsində də normallıq özünü göstərir. Mənsubiyyət şəkilçilərinin iştirakı ilə yaranan söz birləşmələrinin hansı şəxsə aid olmasından və tabe tərəfinin müəyyən və ya qeyri-müəyyən yiyəlik halda işlənməsindən asılı olaraq təsirlik hal şəkilçisi qəbul etmə imkanları da dəyişir. Birinci və ikinci şəxsin tək və cəminə
Yüklə 24,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|