Ish haqi to’g’risidagi turli XIL nazariyalar

V =
—
 
P
Р
, 
bu erda: V
p
- real ish haqi ; V
H
- nominal ish haqi; R - iste’mol buyumlari va 
xizmatlarning narx darajasi. 
Nominal ish haqi ishlab topilgan pul daromadi darajasini, real ish haqi esa 
xodimlarning iste’moli va farovonlik darajasini tavsiflaydi. 

---

11 
2.
 
Ish haqini tashkil etish shakllari va ularni tavsiflash 
Ishlab chiqarishning texnik asoslaridagi, ishchilar mehnatining mazmunidagi, 
ularga bilim berish va kasb-korlikka o’rgatish borasidagi o’zgarishlar munosabati 
10 
bilan ish haqi shakli va tizimlari ham o’zgarib boradi. Ish haqini tashkil etishda uning 
ikkita asosiy shakli: vaqtbay va ishbay shakllari farqlanadi. Vaqtbay ish haqi 
xodimning malakasi, mehnatining sifati va ishlagan vaqtiga qarab to’lanadigan ish 
haqidir. U odatda mehnatning natijalarini aniq hisoblab bo’lmaydigan, balki ular aniq 
vazifalar doirasini bajarish bilan belgilanadigan vaqtda (masalan, injener-texnik 
xodimlar va xizmatchilar, sozlovchilar, elektromontyorlar va shu kabilarga haq 
to’lashda) yoki mahsulot ishlab chiqarish texnologik jarayonining borishi bilan 
belgilanadigan va bevosita ishchiga bog’liq bo’lmagan ‘aytlarda (masalan 
konveyerlar va avtomat liniyalarida ishlash) qo’llaniladi. 
Ishbay ish haqi ishchining ishlab chiqargan mahsulot miqdori va sifati yoki 
bajargan ishining hajmiga qarab beriladigan ish haqidir. Mahsulot birligi uchun 
to’lanadigan ish haqi miqdori, ta’rif stavkasidagi haqni ishlab chiqarish normasiga 
taqsimlash yo’li bilan aniqlanadi. Haq to’lash shakllarining aniq mehnat sharoitlarini 
hisobga oladigan turlari ish haqining tizimini tashkil qiladi. Chunonchi, ishchilarning 
bir qismiga to’g’ri ishbay tizimi bo’yicha haq to’lanadi. Bunda ishlab chiqarish 
me’yori qay darajada bajarilishidan qat’iy nazar, ish haqi yagona mahsulot birligi 
uchun belgilangan tarif bo’yicha to’lanadi. 
Ishbay-mukofot tizimi bir qancha ko’rsatkichlar uchun mukofot berishni 
nazarda tutadi. Ishbay-’rogressiv haq to’lashda ishchining belgilab qo’yilgan me’yor 
doirasida ishlab chiqargan mahsulotiga uning birligi uchun belgilangan tarif bo’yicha 
ish haqi beriladi, normadan yuqorisiga esa oshirilgan haq (tarif) bo’yicha ‘ul 
to’lanadi. Ishbay ish haqi tizimida yakka tartibdagi, jamoa va ijara ‘udratida 
qo’llaniladigan mehnatga haq to’lash farqlanadi. Bunda olingan tayyor mahsulot 
uchun uning sifati va ishlab chiqarish chiqimlarini hisobga olib haq to’lanadi. Haq 
to’lashning jamoa shaklida ish haqi brigada, stex va boshqa bo’linmaning ‘irovard 
mehnat natijalariga bog’liq qilib qo’yiladi. Bunda har bir xodim faqat o’ziga berilgan 
shaxsiy to’shiriqlargagina emas, balki shu bilan birga bo’linmaning butun ish 

---

12 
hajmini ham bajarishdan manfaatdor bo’ladi. 
Ishchilarning ish haqini tabaqalashtirish eng avvalo davlat tarif tizimi 
yordamida amalga oshiriladi. Tarif tizimi yordamida tarmoqlar va mamlakat 
11 
mintaqasi bo’yicha, ular ichida esa ishlab chiqarish turlari, turli toifadagi xodimlar 
malakasi va mehnat sharoitlariga qarab ishchi va xizmatchilarning ish haqi darajasi 
tartibga solib turiladi. 
Tarif tizimi tarif-malaka ma’lumotnomalarini va ish haqiga har xil 
koeffistientlarini o’z ichiga oladi. 
1-jadval 
Tarif-malaka ma’lumotnomalari ayrim kasblar va mehnat turlarining batafsil