Жана тарийх1 Times doc

 

31 

5-Tema: Italiya XVIII-XIX a`sirde 

1. Italiya XVIII -a`sirde. 

2. XIX – a`sirdin`  20-30- jillarindag`i revolyutsiya. 

3. 1848-1849 – jilg`i revolyutsiya  

4. Rimdi qosip aliw – Italiyani birlestiriwdin` juwmaqlawshi basqishi. 

 

Italiya  jan`a  da`wirge    qiyin  jag`day    menen  kirip    keledi,  ol  shet  el  

mamleketlerinen  g`a`rezli  edi.  Apennin    yarim  atawdag`i    urislar  ju`da`  awir  keshti.  

Avstriyanin`    u`stemligi  Italiyanin`  arqasinda  ha`m  orayinda  ku`sheydi.  Buring`i 

abroyin Genuya  ha`m Venetsiya  respublikalari jolg`altti. 

XVIII – a`sirdin`  aqirlarinda Italiyanin` birlesiwi  ha`m  g`a`resizligi  ushin  gu`res 

ju`rgize basladi. 

90 – jillardin`  ekinshi  yarimnan  baslap Frantsiyanin` Italiya  u`stinen u`stemligi 

ku`sheye  basladi.  1796  jil  Italiya  territoriyasinda  frantsuzlarg`a  qarsi  koalitsiyani  

qirip  taslaw    ushin  Napoleon  Banopart  basshilig`indag`i    frantsuz  armiyasi  kirip 

keldi.    1797-1799  jillari  frantsuzlardin`  qollap-quwatlawi  menen    Apennin  yarim 

atawlarinda  to`rt  respublika  du`zildi.  Usi  waqittin`  o`zinde  Italiyanin`    basip 

aliwshilar  ta`ripinen  tonaliwi    baslandi:  Italiyantsler  frantsuzlardi  ha`r  ta`repleme  

ta`miyinlew kerek edi, Italiyadan  Frantsiyag`a qimbat baha  ko`rkem o`ner bayliqlar 

alip  kelindi.  Biraq    1799  jili    Frantsuzlarg`a  qarsi  koalitsiya  ta`repinen  frantsuz  

armiyasi  Italiyadan  quwip  shig`ildi.  1800  jildan  baslap  Italiyadag`i    frantsuz  

interventsiyasinin`  jan`a  etapi  baslandi,    na`tiyjede    onlag`an    jilg`a    Napoleon 

imperiyasi  qol  astina  o`tti.    Frantsuz  okkupatsiya  rejimine  ha`m  Italiyadag`i  

Neapolitan  korol`liginde  karbonariy  ha`reketi  payda  boldi.  Jasirin  karbonariy 

wa`killeri-  ventlar  1812-1813  jillari  Neapolitan  korol`liginde  Kalabariy  ha`m 

Abrutsua  provintsiyalarinda  ko`terilis  sho`lkemlestirdi.  Napoleon  ha`kimiyatinin` 

qulawi  menen  karbonariy    ha`reketi  qubla  Italiya    shegaralarinan  o`tip  pu`tkil 

Appenin  yarim  atawina    jayildi.  1848-1849  jillardag`i    revolyutsiya  Italiyadag`i  

Avstriyag`a    qarasli  jerler  g`ana  emes,  Italiyanin`    ma`mleketlerinde  qamtip  alg`an 

edi.    Onin`  kelip  shig`iw  sebepleri  de  Germaniyadag`i  rovolyutsiyanin`  sebepleri 

menen  usas  edi.    Siyasiy  bo`lsheklengenlik,  mayda    patshalardin`  zulimlig`i, 

dvoryanlardin`    ha`kimshiligi,    chinovikler  menen  politsiyanin`  biybastaqlig`i  

diyxanlardin`    pomeshiklerge    g`a`resizligi  -    usilardin`  ha`mmesi    kapitalizmnin`  

bunnan  bilay  rawajlaniwina    irkinish  boladi,  Italiyanin`  bir  o`zgesheligi  -  bul  eldin` 

a`dewir bo`legi Avstriya eziwshiligi astinda edi.  Lombardiya ha`m Venetsiya oblasti  

Avstriya imperiyasinin`  sostavina  kiredi ha`m Avstriya ha`m ha`kimiyatlari olardan  

og`ada u`lken  saliqlar alip turdi. Gabsburgler  u`yinen shiqqan gertsoglar basqarg`an  

Parma,  Modena  ha`m  Toskaniya  da  Avstriya  eziwshiligi  astinda  qalip  kiyatir  edi. 

Rim  oblastinda papanin  aristokraktik  ha`kimiyati  saqlanip kiyatir edi. Bul da milliy 

birlesiw    ha`m  burjuaziyaliq    qayta  du`ziwler  jolinda    irkinish    bolg`an  edi.  Italiya 

milliy  –  azatliq  ha`m    revolyutsiyaliq  ha`reketindegi  demokratiyaliq  ag`imnin` 

tayanishi  o`nermentshiler,  az  sandag`i  rabochiylar  ha`m  mayda  burjuaziya  

intelegentsiyasi  boldi.  Olardin`  arasinda  ko`plegen  jasirin  ja`miyetler  payda  boldi. 

Olardin` en`  ken` tarqalg`an  urani G`Birlik ha`m  respublikaG` boldi. 

---

 

32 

Italiyadag`i  revolyutsiyanin`    baslaniwi    ha`m  barisi.  Zu`ra`a`tsizlik    ha`m 

ekonomikaliq    krizis    xaliq    massalarinin`    apatshilig`in  ku`sheytti  ha`m 

revolyutsiyaliq  jag`dayinin`  du`ziliwine  sebep  boldi.    Xaliq  massalarinin`    basimi 

astinda  bir  qatar    ma`mleketlerde  liberalliq  ministrlikler  sho`lkemlestirildi  ha`m 

konstitutsiya jariyalandi.  

Milanda  ha`m    Venetsiyadag`i    Avstriyanin`  Italiyadag`i  iyeliklerinde    ko`terilis 

boldi.  Ko`terilis  Avstriya  ha`kimiyatlarinin`  eziwshiliginen    azat  boliwi  ushin,  

imperatordin`    kaznasin  toltiratug`in  u`lken    saliqlarg`a  qarsi    sho`lkemlestirildi.  

Milanda  (Lombardiyanin` bas qalasinda) xaliq  barrikadalar tikley basladi. Bes ku`n 

dawam  etken  qanli  ko`she  sawashlarinan  son`  Avstriya    a`skerleri  qaladan  quwip 

shig`arildi.  Ha`kimiyatti  ortasha  burjuaziya  menen  liberal  pomeshikler    wa`killeri 

qolg`a  aldi.  Milan  hu`kimetinin`    basli  maqseti  –  milliy  eziwshilikti  joq  etiwden,  

Sardiniya    korolligine    qosiliwdan  ibarat  edi.    Sardiniya    koroli    xaliq  massalarinin` 

talabi  menen    o`zinin`  p`emontli    a`skerlerin  avstriyalilarg`a    qarsi    atlandirdi,  

Milandag`i  ko`terilis  Avstriya    armiyasi  ta`repinen    jen`iliske  ushiradi.  1848  jildin`  

martinda    Avstriya  eziwshiligine  qarsi  ko`terilis    Venetsiyada  da  boldi.  Bul  jerde  

ortasha  burjuaziya  basqaratug`in  respublika  jariyalang`an edi. Son` Venetsiyadag`i 

revolyutsiya da Avstriya  a`skerleri ta`epinen bastirildi. Avstriya  a`skerleri p`emontli 

a`skerlerdi    jengen  waqitta,    kontrrevolyutsiya  Italiya  ma`mleketlerinde  de  hu`jimge 

o`tti.  Neapol`da  korol`    konstitiutsiyani  biykarladi,    revolyutsionerlerdi  jazalaw 

baslandi.  

Biraq  xaliq  ha`m  revolyutsiyashil  –  demokrat  iskerler  quralin    taslamadi. 

Revolyutsiyashil  demokratlar    G`Korol`lardin`  urislari  tamam  boldi,    millet    urisi  

yamasa    xaliqtin`    urisi    endi  baslanadiG`    degen    shaqiriqti    alg`a  tasladi.    1849 

jildin`  basinda    Rimde    xaliq  ko`terlisi  payda  boldi.  Rim  papasi    qaship  ketti.  

Xaliqtin`  ha`m toparlardin`  dawisi astinda respublika jariyalandi.  

Papa  frantsuz  respublikasinin`    prezidenti    Lui  Napoleonnan      ja`rdem  soradi.  Ol 

Rim  respubllikasina    qarsi    u`lken  frantsuz  armiyasin  jiberdi.  Rimdi  qorg`awg`a 

ten`izshinin  balasi,  ravolyutsiyashil – demokrat Djuzeppe  Garibal`di  basshiliq etti.  

Bunnan  aldin    ol  Sardiniya    korol`ligindegi  ko`teriliske    qatnasqan  edi,  Qubla 

Amerikada  ispan  eziwshilgine    qarsi  milliy    azatliq    gu`resine  qatanasdi.    1848  jili 

ba`ha`rde  Garibal`di    watanina  qaytip  kelip,    Italiyanin`  shet  el    eziwshiliginen 

qutiliw  ushin    bolg`an  gu`reske  qosildi.  Italiya  respublikashilar  Garibal`didin 

basshilig`inda    Rim  qalasin  qaharmanlarsha    qorg`adi,  biraq  frantsuzlardin` 

ja`rdeminde    papanin`    aqsuyekler  ha`kimiyati  qayta    tiklendi,  Al  Rimde    frantsuz 

garnizoni  qaldirildi,  sebebi papa Italiya a`skerlerine isenbeytug`in edi.  

Garibal`di  revolyutsinerlerdin`    kishkene    gruppasi    menen    Adriatika  ten`izine 

barip jetti ha`m waqitsha Italiyani  tag`i taslap ketti. Ko`plegen revolyutsinerler tutip 

alindi ha`m atip taslandi. 

1848-1849 jillarda basqa ellerdegi siyaqli  Italiyada da  tamamlanbag`an, jen`iliske 

ushirag`an    burjuaziyaliq  demokratiyaliq  revolyutsiya  bolip  o`tti.  Onin`  jen`iliwine 

proletariattin`  ha`lsizligi  o`nermentshiler  menen    diyxanlardin`  sho`lkemlespey,  

bo`lek-  bo`lek    ha`reket  etiwi,  avstriyalilardan  go`re    xaliq    massalarinin`  ko`birek 

qoriqqan  liberal burjuaziya menen pomeshiklerdin`  revolyutsiyag`a satqinlig`i sebep 

boladi.  Biraq  Italiyada  da    revolyutsiya    teren`  iz    qaldirdi,  waqiyalardin`    bunnan  

---