Жана тарийх1 Times doc

 

35 

G`qadag`an  etiletug`in  kitaplar  dizimiG`  xalqqa  tarqatti  bunda  ol    katolikler  ushin 

aldindag`i  oyshillardin`  ilimpazlardin`      jaziwshilardin`    en`  jaqsi  do`retpelerin 

qaraladi ha`m qadag`an etti. 

1870 jili Prussiya  menen Frantsiya arasindag`i  uris tutanip ketti.  Napoleon II nin` 

a`skerleri  toliq  qiyratildi,  onin`  o`zi  tutqing`a  alinadi  ha`m  taxtinan  tu`sirildi. 

Frantsuz  a`skerleri  Rimnen  shig`ip  ketti.  Papanpin`  qa`ha`rli  xatlari  Italiyan 

hu`kimetinin`  a`skerlerinin`  Rimge  qaray  bag`darladi.  Papa  tek  Vatikan  sarayinda 

g`ana    o`z  ha`kimiyatin  saqlap  qala    aldi.  Papa  oblastin  Italiya    korol`ligine  qosip 

aling`annan keyin, onin` paytaxti da Rimge ko`shirildi. 

 

Tayanish so`zler: 

Appenin  yarim  atawi,  Lombardiya,  Venetsiya,  Papa  oblasti,  Rim,  Viktor 

Emmanuil II, Garibal`di, Sitsiliya, Lombardiya. 

Paydalaniwg`a usinilatug`in a`debiyat 

1.

 

Vsemirnaya istoriya 5. 6. 7. chasti Moskva. Izd. Nauka.  

2.

 

Novaya istoriya stran Evropi i Ameriki. Perviy period.  Moskva. Visshaya 

shkola, 1986 g.  

3.

 

Xrestomatiya po Novoy istorii Chast` I i II. Moskva, 1990.  

4.

 

Istoriya Italii v 3-x tomax M.Nauka 1970-1971 g. 

 

 

6-Tema: Rossiya XIX a`sirde 

1. Rossiyanin` ekonomikaliq jaqtan rawajlaniwi. 

2. Rossiya Watandarliq uris da`wirinde. 

3. 1861-jilg`i reforma. Rossiyada krepostnoyliq huqiqtin` biykar etiliwi. 

 

1810-1811-jillarg`a  kelip  Rossiya  menen  Frantsiya  ortasindag`i  qatnasiqlar 

keskinlesip ketti. 1811-jildan baslap Napoleon Rossiyag`a qarsi urisqa ashiqtan-ashiq 

tayarliq  ko`rip,  onin`  shegaralari  janinda  a`skerler  toplap  basladi.  Prussiya  menen 

Pol`shada  a`skeriy  ha`m  aziq-awqat  skladlarin  payda  etti.  1812-jil  fevralinda 

Prussiya,  Avstriya  Rossiyag`a  qarsi  a`skeriy  sha`rtnamag`a  qol  qoyiwg`a  ma`jbu`r 

etildi.  Napoleon  iri  frantsuz  burjuaziyasi  maqsetlerin  go`zlep  uris  alip  barg`an  edi. 

1812-jili  12-iyunnan  Napoleon  600  min`  kisilik  armiyasi  menen  Neman  da`r`yasin 

kesip o`tip, Rossiyag`a bastirip kirdi. Napoleon ma`mlekettin` tiykarg`i ekonomikaliq 

orayi  bolg`an  Moskvag`a  ju`risti  Rossiyag`a  beriletug`in  soqqinin`  tiykari  ha`m 

sheshiwshi bag`iti dep esaplaytug`in edi. 

Napoleon  armiyasi  avgust  ayinin`  aqirinda  Moskvag`a  jaqinlasip  qaldi.  1812-jili 

24-26-avgustinda  Borodino  awili  janinda  120  min`  adamliq  rus  ha`m  130  min` 

adamliq  frantsuz  armiyasi  ortasinda  qizg`in  uris  bolip  o`tti.  Napoleon  2-sentyabrde 

Moskvani  basip  alg`an  bolsada,  Rossiyani  boysindiriw  tiykarindag`i  pitim  du`ziwge 

ma`jbu`r  qila  almadi.  Moskvadag`i  o`rtler,  aziq-awqat  ha`m  qural  jaraqlarinin` 

jetispewi  sebepli  Napoleon  a`skerleri  7-oktyabrde  Moskvani  taslap  eski  Smolenskiy 

jolinan  shegine  basladi.  Moskvadan  qaytip  shiqqan  100  min`  frantsuzdan  60  min`i 

---

 

36 

g`ana  Smolenske  jetip  keldi.  23-sentyabrde  Napoleon  armiyasinin`  aman  qalg`an 

bo`legi  jasirin  gu`resti  dawam  ettiriwge  jan`adan  ku`sh  toplaw  ushin  Frantsiyag`a 

qaytip ketti. 

1812-jili  21-dekabrde  Aleksandr  I,  dushpan  Rossiyadan  quwip  shig`arilg`anlig`i 

ha`m uris tamam bolg`anlig`i haqqinda manifest ja`riya qildi. Rossiya, Prussiya ha`m 

Avstriya  soyuzi  Napoleong`a  qarsi  gu`resti  dawam  ettiredi.  Angliyani  qollap-

quwatlawi  arqasinda  rus  armiyasi  1813-jili  yanvar`da  Nemannan  o`tip,  Varshava 

gertsogligin  iyeleydi,  fevral`da  Berlindi  alip,  El`ba  da`r`yasi  boyina  shiqti. 

Awqamlaslar  armiyasi  Leyptsig  janinda  Napoleon  a`skerlerin  qirip  tasladi.  1814-jil 

baslarinda  soyuzshilar  Reyn  da`r`yasinan  o`tip,  mart  ayinda  Parijdi  basip  aldi. 

Napoleon  taxttan  tu`sirilip,  El`ba  atawina  su`rgin  qilg`annan  keyin  Frantsiyada 

Burbonlar hu`kimranlig`i tiklendi. 

Rossiyanin`  ja`ne  bir  o`zgeshelikleri  sonda  edi,  ol  rawajlaniwi  ta`repinen  XIX 

a`sirdin`  birinshi  yariminda  Angliya,  Frantsiya,  Germaniya  ha`m  Evropanin`  basqa 

ma`mleketlerinen  ko`p  arqada  edi.  Sog`an  qaramay,  XIX  a`sirdin`  baslarinda 

Rossiyada feodalizm hu`kimranlig`i ha`m bazar qatnasiqlarinin` rawajlaniwi gu`zetile 

basladi. 

XIX  a`sirdin`  20-jillarinda  Rossiyada  xaliqtin`  krepostnoy  ta`rtiplerge  qarsi 

shig`iwlari  ku`sheydi,  ekonomikaliq,  siyasiy  ha`m  ma`deniyat  tarawinda  o`zgerisler 

baslandi.  Xaliq  ha`reketleri  hu`kimet  ta`repinen  bastirilip,  pomeshikler  ha`kimiyatin 

bekkemledi.  Aleksandr  I  din`  pikirine  go`re,  ha`r  qiyli  islerge  mo`lsherlengen 

a`skeriy  poseleniyalar  payda  etildi.  Diyqanlar,  tiykarinan  ma`mleket  diyqanlari, 

yarim  a`skeriy,  yarim  xojaliq  jag`dayina  o`tkizildi.  Poseleniyalardag`i  diyqanlar 

a`skeriy bo`limlerge bo`linip,  uliwma kazarma-u`ylerde turatug`in edi. Xojaliq  isleri 

ha`m  a`skeriy  xizmetlerdi  o`tiw  ha`m  qopal  a`skeriy  ta`rtipke  boysindirilg`an  bolip, 

sirnay  hawazi  menen  uyqidan  turg`izatug`in  edi,  jumisqa  a`skeriy  sapta  baratug`in 

edi,  basshilari  baqlawi  astinda  jumis  isletetug`in  edi.  patshanin`  ishki  siyasatin 

Araksheev  basqardi.  Ku`shli,  miyrimsiz  ha`m  qopal  artilleriya  generali  bolg`an 

Araksheev  imperiyada  patshadan  keyingi  birinshi  shaxs  bolip  qaldi.  Ma`mlekette 

payda bolg`an siyasiy ta`rtipti G`araksheevshilikG` dep atay basladi. 

Bazar  qatnasiqlarinin`  payda  boliwina  qaramay  elede  jasap  atirg`an  krepostnoyliq 

du`zim  ma`mlekettin`  ekonomikaliq  qiyinshiliqlari,  diyqanlar,  sawdagerler,  fabrika 

ha`m zavod iyeleri, mu`lk iyelerinin` narazilig`i ku`sheytti. 

O`z na`wbetinde dvoryanlar ishinen shiqqan, jan`aliqqa umtiliwshi, ayniqsa urislar 

na`tiyjesinde  Evropadag`i  keri  o`zgerislerdi  o`z  ko`zleri  menen  ko`rgen  jaslar 

Rossiyada o`tkizip, konstitutsiyaliq monarxiya du`zimin ja`riya etiw ta`repdarlari edi. 

Olardi  qollap-quwatlawshi  jas  ziyalilar  1825-jili  14-dekabrde  Sankt-Peterburgtin` 

Senat  maydaninda  ko`terilis  shig`ardi.  Bul  ko`terilis  aldinnan  tayarlang`an  bolip, 

onin`  rejeleri  ha`m  ko`terilis  jen`gen  jag`dayda  a`melge  asiriw  kerek  bolg`an  is-

rejeleri jasirin siyasiy do`gereklerde ba`rqulla talqilanip kelingen edi, biraq ko`terilis 

jen`iliske  ushiradi,  sebebi  ko`terilisshilerdi  xaliq  qollap-quwatlamadi.  Tariyxta 

G`dekabristler  ko`terilisiG`  atag`in  alg`an  bul  ha`reket  Rossiya  jaslarinda  azatliq 

a`rmanlarinin` oyaniwina so`zsiz u`lken a`hmiyetli ta`sir jasadi. 

«Dekabristler  ko`terilisi»  bastirilg`annan  keyin  Rossiyada  shiyelenisken  siyasiy 

jag`day  payda  boldi.  Pavel  I  din`  u`shinshi  balasi  Nikolay  I  (1825-1855)  patshalig`i 

---