Жана тарийх1 Times doc

 

49 

menen  sawda-satliq  islerin  ken`  jolg`a  qoyiwi  onin`  rawajlaniwina  əhmiyetli  faktor 

boldi.  Prussiyada  tek  g`ana  əhmiyetli  ten`iz  portlari  g`ana  emes,  Al  iri  Sanaat 

rayonlari – Reyn, Sileziya, Vestfaliya, Soksoniya da jaylasqan edi. Reyn walayatinda 

Napoleon  u`stemligi  dəwirinde-aq  demokratiyaliq  nizamlar  engizilgen  bolip,  bul 

nizamlar  saqlanip  qaldi,  bul  nizamlar  bazar  ekonomikasinin`  rawajlaniwi  ushin 

ədewir  qolayli  boldi.  XIX  əsirdin`  30-40  jillarinda  Reyn  dər`yasinin`  jag`alarinda 

jaylasqan  Pruss  qalalarinda  ko`plegen  jip  gezleme  həm  shayi  toqiw  fabrikalari  bar 

edi. Rur alabinda ko`mir qazip shig`ariw ko`lemi artti,  metallurgiya  həm kural-jaraq 

zavodlari ko`beydi. Soksaniyada ko`plegen iri jip iyiriw kərxanalari payda boldi.  

Italiya Napoleon ustemligine shekem pitiran`qi bolip kishi- kishi məmleketler həm  

katolilerden  ibarat  edi.  Napoleon  qisqa  waqit  ishinde  Italiyani  birlestiriwge  eristi. 

Biraq  Napoleon  Frantsiya  taxtinan  awdarilg`annan  keyin  «Italiya  buring`ig`a 

karag`anda  jənede  ko`birek  maydalanip  ketti.»  Avstriya  Venetsiyani  həm  onin` 

do`gereklerin 

iyeledi. 

Arqa 

Italiyadag`i 

mayda 

məmleketlerde 

Avstriyali 

gertsoglardin`  ustemligi  ornalg`an  edi.  Papa  Rimge  qaytip  Rim  həm  onin` 

ətirapindag`i  jerlerde  o`z  həkimiyatin  ornatqan  bolip,  bul  jerlerdin`  həmmesi  Papa 

walayati  ati  menen  jurgiziletug`in  edi.  Napoleon  həm  Italiyanin`  Qubla  bo`limi  o`z 

aldina  korol`lik  bolip  eki  Sitsiliya  korol`ligi  dep  atalatug`in  həm  Burbonlar 

dinastiyasi  tərepinen  basqarilatug`in  edi.  Italiyanin`  arqa  batisinda  –  Frantsiya 

shegaralarinda  həkimiyat  P`emont  həm  Sardiniya  korol`liginin`  qolinda  edi. 

Ekonomikaliq  jaqtan  P`emont  Italiyanin`  en`  alding`i  həm  xalqi  tig`iz  jaylasqan 

bo`limi edi.  

Peomont koroli Viktor Immanuil II bolip, onin` bas ministri Komillo Venso Kabla 

Italiyaninin` iri  məmleketlik iskeri edi. Italiya  məmleketlerinin` ishinde tek Peomont 

g`ana  konstitutsiya  tiykarinda  basqarilatug`in  edi.  Sol  dəwirde  Italiyada  bir  jas  jigit 

jəmiyetlik  xəreketlerge  qosildi.  Ol  o`zinin`  jigerli  g`ayrati,  menen  həmmenin` 

diqqatina  o`zine  tartti.  Bul  insannin`  ati  Juzeppe  Modzini  bolip,  ol  Italiyani 

birlestiriwdi  o`z  o`mirinin`  bas  mazmuni  dep  biletug`in  edi.  Ol  1831-jili  Frantsuz 

qalasi Marselde  «Jas Italiya» sho`lkemin duzdi.  Bul sho`lkem o`z aldina birden –bir 

milliy  Italiya  məmleketin  duziwdi  maqset  etip  qoydi.  Mine  usi  maqset  jolinda  ol 

o`mir  boyi  guresti,  həreket  etti.  Madzinii  ədebiyatlarda  «Milliy  g`ərezsizlik 

ideyalarinin` «payg`ambari» dep baha beriliwi tegin emes, ol g`ərezsizlik temalarina 

bag`ishlag`an  ko`plegen  shig`armalar  jazdi.  "Napoleon"  Banopart  həkimiyati 

saplastirilg`annan keyin 1813-jili Shvetsariya o`z g`ərezsizligin qolg`a aldi həm o`zin 

biy  tərep  məmleket  dep  jəriyaladi.  1815-jili  Vena  kongresi  Shvetsariya 

konferentsiyasinin` shegaralarin belgiledi həm oni «o`mirlik biytərep» dep jəriyaladi. 

2  mln  xalqi  bar  Shvetsariya  kishi  məmleketler  –  konfederatsiyasinin  quramindag`i 

g`ərezsiz məmleketler awqamina ayinlandi. Konfederatsiyanin` parlamenti seym 300 

deputattan  ibarat.  Olar  g`alaba  dawis  beriw  joli  menen  saylanip  hər  jili  jazda  bir  ay 

dawaminda  jiynalisip  məjiliske  belsene  qatnasatug`in  edi.  Seym  Shvetsariya 

konfederatsiyanin`  barliq  kantonlari    həm  ulkeleri  ushin  uliwma  en`  əhmiyetli 

məselelerde  dodalap  tiyisli  qararlar  qabil  etken.  Bul  məseleler:  paraxatshiliq 

armiyasinin`  duziliwi  menen  baylanisli  mashqalalar,  kantonlardan  həm  olardan 

paydalaniw  usag`anlardan  ibarat  edi.  Hər  bir  kanton  o`z  hu`kimetine  iye  bolip 

olardin` hər biri sirt eller menen pitimler duziw huqiqina iye edi.  

---

 

50 

Hər bir kantonnin` o`z baylanis xizmeti, aqsha birligi, bajixanasi bar edi. Hətte bir 

kantonnin`  puxarasi  basqa  kantonda  sirt  elli  esaplanatug`in  usi  kantonnin`  ayriqsha 

ruxsatsiz bul elde jasaw mumkin emes edi. Kishi Shvetsariyada uzinliqtin`   60- turli 

o`lshemi  81-qiyli  suyiqliqtin`  ko`lemin  belgilew  usili  awirliq  o`lsheminin`  50-  turi 

qollanilatug`in  edi.  Shvetsariyadan  bul  jag`daydi  XVIII-XIX-  əsirlerde  Buxara, 

Xiywa,  Qoqan  xanliqtin`  aymaqlarinda  qollanilg`an  turli  o`lshem  birliklerine 

salistiriw  mumkin  basqasha  etip  aytqanda  hər  bir  kantonnin`  o`zine  tən    tas  həm 

tərezisi bar edi. Hər bir kantonnin` xirot sistemasi bolip Tsyurix Jenevag`a jiberilgen 

qərejet  Amerikag`a  jiberilgen  xatqa  qarag`anda  qimbatqa  tusetug`in  edi. 

Shvetsariyanin` siyasiy həm ekonomikaliq turaqsizlig`i eldin` rawajlaniwina tosqinliq 

etetug`in  edi.  Frantsiyada  baslang`an  1831-  jili  iyul-revolyutsiyasi  Shvetsariyag`a 

ulken  təsir  etti.  Putkil  Shvetsariya  boylap  eki  kush  bir-birine  qarama-qarsi  turg`an 

edi. Bir tərepten oraydan qashiwshi kushler olar əsirese tawli rayonlarda kushli bolip 

eski  duzim  feodalizmnin`  pitaraqqilig`in  qollap-quwatlaytug`in  ku`sh  bul  qala 

xaliqinin`  orta  qatlamlari  bolip  barliq  federativlik  sistema  tiykarinda  birlestiriwge 

umtilmaqta edi. Olardin` qatnasiwshilari tsenzali saylawlardi biykarlap həmme ushin 

ten`dey  huqiqlardi  engiziw,  baspa  so`z  hujdan  erkinligin  engiziw  həm  feodalizm 

miynetlerin  biykarlawdi  talap  etti.  Geypara  kantonlar  atap  aytqanda  Nefshatel, 

Bazel`,  Quralli  soqlig`isiwlari    juz  berdi.  2-jilliq  guresten  son`  bozel  kantoni  yarim 

kantonliqqa bo`lindi. Bozeldin` qalasin bo`limi o`z aldina  həm onin` qalg`an awilliq 

bo`limi  o`z  aldina  yarim  kantonliqqa  aylandi.  Kantonlarda  həkimiyattan  shetletilip 

olardin`  ornina  orta  wəkiller  burjuaziya  hu`kimet  basina  keldi.  Xalqi  ko`p  12-

kantonda demokratiyaliq konstitutsiyalar qabil etildi.  

O`z 

gezeginde 

artta 

qalg`an 

tawli 

kantonlardin` 

xalqina 

suyengen 

kontrevalyutsiyaliq  kushler  «Zandervunt»  ati  menen  əskeriy  siyasiy  awqam  duzdi 

həm puxara urisina qatan` tayarliq ko`re basladi. Olar Evropa hu`kimetlerine suyenip 

həm  Seymnin`  həlsizliginnen  paydalanip  bo`lsheklep  taslawdi  əmelge  asirmaqshi 

boldi.  Biraq  xaliq  eldi  birlestiriw  tərepinde  edi.  Seym  asig`is  turde  jiynalip  100 

min`liq  armiya  duziwge  eristi.  Armiyada  əskerlerdin`  sani  ko`terilisshilerden  3-ese 

ko`p edi.  

Arqa  Amerika  materiginde  g`ərezsiz  AQSh  məmleketinin`  payda  boliwi 

dun`yanin`  siyasiy  kartasin  putkilley  o`zgertip  jiberdi.  G`ərezsiz  AQSh    XVIII-

əsirden baslap rawajlandi. Qolayli təbiyiy jag`day, jumsaq iqlim hasildar jan`a jerler, 

tog`aylar  həm  paydali  qazilmalardin`  ko`pligi  de  AQShtin`  tez  jetekshi 

məmleketlerdin` qatarina erisiwi ushin əhmiyetli faktorlardin` biri boldi. Eldin` okean 

artinda  qolayli  geografiyaliq  orinda  jaylasiwida  abadan  turmis  keshiriw  imkanin 

berdi.  AQSh  payda  boliwinan  baslap  onin`  qudireti  həm  jer  maydanlari  artip  boldi. 

Napoleon urislari dawaminda sirtqi sawda məselelerinde Angliya həm AQSh məpleri 

bir-birine qarsi kelip olar ortasinda 1812-jili jan`adan uris baslanip ketti. Napolennin` 

Rossiyag`a  hu`jiminen  paydalang`an  Angliya  1812-1814  jillari  AQSh  qa  qarsi  uris 

alip  bardi.  Napoleon  Elba  atawina  1814-jili  surgin  etilgenen  keyin  Anglichanlar 

AQSh paytaxti Vashingtondi basip alip məmleketlerge at qoydi, olardi tas talqan etti 

həm  Prezidenttin`  Rezidenttsiyasi  –  Aq  uy  Anglichanlar  tərepinen  jer  menen  jeksen 

etildi.  Biraq  uristin`  son`inda  Anglichanlar  jen`ilip  shermendelershe  AQSh  tan 

shig`ip ketiwge  məjbur boldi. Mine usi urisqa shekem AQSh qublada ulken aymaqti 

---