Жана тарийх1 Times doc

 

43 

hu`kimleri  hu`kimetke  narazi  bolg`an  adamlardi  qatti  jazaladi.  Koloniyalarda 

inkvizitsiyanin`  quwdalawlarina  qaramastan  Vol`terdin`,  Didronin`,  Russonin`  ha`m 

basqa  frantsuz  ag`artiwshilarinin`  shig`armalari  tarala  basladi.  Arqa  Amerikadag`i 

g`a`rezsizlik  ushin  bolg`an  uris  ha`m  Frantsiyadag`i  revolyutsiya,  Latin 

Amerikasindag`i revolyutsiyaliq ha`rekettin` rawajlaniwina ja`rdemlesti. 

Meksikadag`i  revolyutsiya.  Koloniyalarda  g`alaba  ko`terilis  1810-jili  Napoleon  I 

o`z  a`skerleri  menen  Ispaniyag`a  basip  kirgennen  keyin  ha`m  ispan  korol`in 

qulatqannan  son`  baslandi.  Amerika  xaliqlari  o`zlerinin`  azatliq  ushin  bolg`an 

gu`reslerinde  ko`plegen  og`ada  a`jayip  patriotlarin  tayarlap  shig`ardi.  Meksikanin` 

xaliq  massasi  ha`zirge  shekem  Meksika  xalqinin`  azatliq  gu`resinin`  dan`qli 

qaharmanlarinin`  atlarin,  atap  aytqanda:  Migel`  Idal`go  ha`m  Xose  Mariya 

Morelostin` atlarin hu`rmetleydi. 

Awil  ruxaniyi  Idal`go  jergilikli  xaliqtin`,  a`sirese  indeetslerdin`  u`lken  hu`rmet-

izzetine  iye  boldi.  Sonday-aq  ol  indeetslerdin`  tilin  bildi.  1810-jili  Idal`go 

diyxanlardin`  en`  gedey  qatlamlarin  quraytug`in  indeetslerdi  ha`m  metislerdi  o`z 

g`a`rezsizligi  ushin  gu`resiwge  ha`m  bunnan  300  jil  burin  ispan  basqinshilari 

ta`repinen  tartip  aling`an  jerlerdi  qaytip  aliwg`a  shaqirdi.  Ko`terilis  jasag`an 

indeetslerden  ha`m  metislerden  bir  pu`tin  armiya  du`zildi.  Ko`terilis  eldin`  ko`p 

bo`limin  o`z  ishine  aldi.  Idal`go  qul  iyelerine  on  ku`nlik  mu`ddette  o`z  qarawinda 

isleytug`in barliq qullardi azat etiwge buyriq berdi ha`m sol ukaz benen indeetslerdin` 

uriw  obshinalarinin`  koloniyaliq  ha`kimlerge  to`leytug`in  to`lemleri  biykar  etti. 

Idal`gog`a  Ispaniya  ha`kimleri  bag`iniwdi  usinis  etti  ha`m  og`an  keshirim  beriwge 

wa`de  berdi.  G`KeshirimG`-dep  juwap  berdi  Idal`go,  keshirim  o`z  watanin 

qorg`awshi ushin emes, al ol jinayatshilar ushin kerekG`. 

Idal`gonin`  a`skerleri  Ispaniyanin`  koloniyaliq  a`skeriy  bo`limlerinen  jen`ildi. 

Idal`go  tutqing`a  alindi  ha`m  1811-jili  atildi.  Onin`  basin  adamlardin`  ko`riwi  ushin 

temir kletkag`a salip qoyip, 10-jilg`a shekem almay saqladi. 

Idal`gonin`  isin  onin`  jaqin  joldaslari,  ag`ash  ustasinin`  balasi  Morelos  dawam 

ettirdi.  Morelos  ta  indeetslerdin`  jerlerin  qaytip  beriwdi  talap  etti.  Morelos  iri 

pomeshiklerdin`  jerlerin  tartip  aldi,  qulliqti  saplastirmaqshi  boldi,  adamlardi 

azaplawdi  biykar  etti.  Morelosqa  G`joqari  ma`rtebeliG`  degen  ataq  (titul)  beriwdi 

using`anda,  ol  oni  qabil  almadi  ha`m  G`millet  xizmetshisiG`  degen  ataqti  qabil  etti. 

Ol gedeylerdin` awhalin jaqsilawdi o`z aldina  maqset etti. Morelosti 40 min` indeets 

a`skerleri jaqladi, onin` a`skerlerinin` ishinde bir neshe min` negrler de bar edi, biraq 

turaqli ispan armiyasi iri pomeshiklerdi o`z ta`repine qaratip alip, ko`terilisshilerdin` 

a`skerlerin qiyratti ha`m Morelosti uslap alip atti. 

Biraq Meksikadag`i partizanliq uris dawam etti ha`m 1821-jili Meksika o`z aldina 

bo`lek ma`mleket boldi. 

Tu`slik  Amerikadag`i  ispan  koloniyalarinin`  azat  etiliwi.  Bolivar,  Koloniyaliq 

eziwge qarsi gu`resken Tu`slik Amerika xaliqlari qaharmanlari arasinda Bolivar ha`m 

San-Martin  bar  edi.  Jamg`ir  ha`m  qar  jawingerlerdin`  ko`zin  ashtirmadi.  Ko`p 

jawingerler  tik  jardan  tu`sip  ketti.  Adamlar  qarli  taw  asiwlarina  ko`terilgen  waqitta 

taw  awiriwinin`  na`tiyjesinde  eslerinen  tandi,  qarli  tik  jerlerde  otryadtag`i  atlardan 

ha`mmesi qirildi. 

---

 

44 

Tawdan  to`men  tu`skennen  keyin  azayg`an,  biraq  ruxlang`an  Bolivar  otryadi 

ispanlarg`a  qarsi  awir  sawashqa  tu`sti.  Sirt  el  iqtiyarlilari  otryadinin`  komandiri 

anglichan  Ruktin`  bir  qolani  oq  tiyip,  su`yegin  sindirdi,  sawash  maydaninda  onin` 

sing`an qoli kesip taslandi. Adam balasi shidap turiw qiyin bolg`an awiriwg`a shidam 

berip, Ruk en` son`g`i ku`shin toplap, orninan turip, bir qoli menen qang`a boyalg`an 

qolin  uslap  turip  volonterlardi  tuwilg`an  jer  ushin  urisiwg`a  shaqirdi.  G`Qanday  jer 

ushinG` dep sorag`an bir soldatqa anglichan revolyutsioner internatsionalisti: G`men 

jatqan  jer  ushinG`  dep  juwap  bergen  ha`m  sol  zamatta  qulag`an.  Bir  saattan  son`  ol 

o`lgen. 

Bolivar  basshilig`indag`i  qaharman  ko`terilisshiler  jergilikli  xaliq  penen  birge 

sawash ju`rgizip, ispan basqinshilarinin` a`skerlerin jen`di. Jan`a Granada Venesuela 

menen  birlesti  ha`m  Bolivar  birlesken  respublikanin`  Ulli  Kolumbiyanin`  prezidenti 

boldi. 

Bolivar  vlast`  basina  kelgennen  keyin  negrlerdi  qulliqtan  azat  etti,  indeetslerden 

to`lem  o`ndiriwdi  biykar  etti,  iri  pomeshiklerdin`  jerlerin  konfiskatsiyalaw  haqqinda 

nizam  proektin  du`zdi,  biraq  bul  son`g`i  ilaj  a`melge  asirilmadi.  Bolivar  barliq  azat 

etilgen  ispan-amerika  respublikalarin  biriktiriwdi  a`rman  etti.  Biraq  ol  AQShtin` 

Latin  Amerikasin  basip  aliw  boyinsha  planlari  bar  ekenligin  eskertti  ha`m  o`zi 

du`zbekshi  bolg`an  Amerika  respublikalari  awqamina  Qurama  Shtatlardin`  kiriwine 

qarsi boldi. 1825-jili ol G`Arqadag`i amerikalilar, biz ushin jat el adamlari. Sonliqtan 

men  hesh  waqitta  olardi  bizin`  amerikaliq  isimizdi  jo`nge  saliw  ushin  shaqiriwg`a 

kelisim bermeymenG`. 

Pomeshikler-kreoller  ha`m  o`sip  baratirg`an  burjuaziya  ispanlardi  jen`gennen 

keyin  xaliq  massalarina  qarsi  gu`reske  basladi,  katolik  ruxaniylar  menen  awqam 

du`zip,  qulliqti  joq  etiwge  tosqinliq  etti,  bay  pomeshiklerdin`  jerlerin  gedeylerdin` 

ortasinda bo`lip beriwge jol qoymadi. Bolivar turaqsizliq ko`rsete basladi. Bolivar o`z 

o`mirinin`  son`g`i  jillarinda  xaliq  massalarinan  shetlep,  bunnan  onin`  burjuaziyaliq 

revolyutsioner  sipatinda  sheklengenligi  aniq  ko`rindi.  Biraq  ispan  koloniyalarinda 

bolg`an revolyutsiyanin` en` qiyin, sheshiwshi da`wirinde ol  xaliq penen  birge boldi 

ha`m  xaliq  ushin  pida`kerlik  penen  xizmet  etti.  1830-jili  Bolivar  tuberkulez  keseli 

menen awirip o`ledi. 

Latin  Amerikasinin`  xaliqlari  usi  waqitqa  shekem  Bolivardi  Amerika  koloniyalari 

azat  etiwshi  milliy  qaharman  qatarinda  hu`rmet  penen  yadqa  aladi.  Og`an  arnalip 

estelik  saling`an,  onin`  hu`rmetine  respublika  Boliviya  dep  atalg`an.  Venesuelada 

ha`zirde ten`ge bolivar dep ataladi. 

Argentina  ha`m  Chili  general  Xose  San-Martin  basshiliq  etken  revolyutsiyaliq 

a`skerler ta`repinen azat etildi. Sostavinda negrler ko`p bolg`an San-Martin a`skerleri 

1817-jili  yanvar`da  Argentinadan  And  tawi  arqali  tu`setug`in  og`ada  qiyin  joldan 

o`tip, ko`terilis jasag`an Chili ha`m Peru xalqina ja`rdemge keldi. 

1822-jili  Latin  Amerikasindag`i  barliq  koloniyalarda  revolyutsiya  bolg`an 

da`wirde  Braziliya  Portugaliyadan  bo`lindi,  biraq  qulliq  saqlang`an  ha`m  qul  iyeleri 

ku`ta` ku`shli bolg`an jan`a ma`mleket respublika emes, al monarxiya boldi. 

1826-jili  ispanlardin`  Tu`slik  Amerikadag`i  en`  son`g`i  tiregi  Kal`yao  qorg`ani 

(Perudegi)  quladi.  Latin  Amerikasinin`  g`a`rezsizligi  ushin  bolg`an  urislar 

koloniyaliqqa 

qarsi 

burjuaziyaliq 

revolyutsiyalar 

bolip 

esaplandi. 

Bul 

---