P.B.Zamanov, A.Ə.Əliyeva, R.Ə.Paşayev
100
gübrələrin təsiri olmaqla onun 75-80%-ni bitki kök ətrafı havadan yarpaqlar vasitə-
silə alır
1
.
Torpağa verilmiş üzvi gübrələrin parçalanması nəticəsində bitki ətrafında havada
toplanan karbon qazı yarpaqlarla udularaq fotosintez prosesi yaranır. Bununla da bit-
kinin tərkibində quru maddənin toplanması artır və məhsuldarlıq yüksəlir. Aparılmış
tədqiqatlarla müəyyən edilmişdir ki, torpağa 30 ton üzvi gübrə (peyin) verdikdə bir
hektardan çıxan karbon qazının miqdarı, üzvi gübrə verilməmiş sahələrə nisbətən 100-
200 kq artıq olmuşdur
2
.
Karbon qazının (CO
2
) torpaqdan ayrılması və toplanması Makarov metodu ilə öy-
rənilmişdir. Bu metod 1957-ci ildə Makarov tərəfi ndən təklif olunmuş və Ştatnov tərə-
fi ndən təkmilləşdirilmişdir.
Aparılan elmi tədqiqatlarla müəyyənləşdirilmişdir ki, «tənəffüs» prosesində torpaq
oksigenlə zənginləşir, bu da bitki köklərinin normal inkişafı və mikroorqanizmlərin
fəaliyyəti üçün vacib şərtdir. Karbon qazı torpaqüstü havaya daxil olaraq bitkilərin
qidalanması üçün karbon mənbəyini yaradır və Makarova görə bitki məhsulunun
formalaşması üçün lazım olan karbon qazının 40-70%-ni torpaqdan alır. Abşeronun
boz-qonur torpaqları şəraitində aparılan təcrübələr göstərmişdir ki, bu torpaqlar qida
maddələri ilə zəif təmin olunduğuna görə bu torpaqların gübrələnməsi vacibdir
3
.
Bizim apardığımız çöl təcrübələrində bibər bitkisinin inkişafına, məhsuldarlığına,
keyfi yyətinə, torpağın münbitliyinə təsir edən amillərdən biri də karbon qazının miq-
darıdır.
Ədəbiyyat materiallarına əsaslanaraq, onu demək olar ki, karbon qazı və onun ixra-
cı əsas və vacib göstəricilərdəndir biri hesab olunur.
1 Zamanov P.B., Əliyeva A.P., Dəmirova K.İ., Əliyeva A.Ə., “Bitkilərin karbonla qidalanmasınfda üzvi
gübrələrin əhəmiyyəti”, “Azərbaycan Aqrar Elmi” elmi-nəzəri jurnal №1-2 2009-cu il, s.21-23
2 Алиева А.П., Алиева А.А., «Накопление углекислого газа в почве при применении органических
удобрений различных видов и доз под овощными культурами в условиях Апшерона», Сборник
научных трудов Института Овощеводства Беларуси, том 18, Минск Беларусь 2010 г., с.176-184
3 Zamanov P.B., Aliyeva A.A., Pashayev R.A., “The role of carbon dioxide gas in formation of
abundance of product and in ecology of the environment”, Beynəlxalq Ekoenergetika Akademiyasının
X-cu konqres. materialları, 2009-cu il, s. 294-296
Üzvi gübrələrin torpaqda parçalanmasından alınan karbon qazının ...
101
Cədvəl 1
Abşeronun suvarılan boz-qonur torpaqlarında üzvi gübrələrin bitki ətrafında CO
2
karbon qazının miqdarına, bibər bitkisində quru maddənin və məhsuldarlığın artması-
na təsiri
№
Təcrübənin
variantları
CO
2
mq/kq·saat m
2
Hektardan (180)
vegetasiya müdd
ətind
ə
CO
2
kq-la
N
əzar
ət
ə nisb
ət
ən art
ım
kq/ha
Quru maddə və məhsuldarlıq
Quru madd
ə s/h
Nəzarətə nisbətən
artım
Bib
ər m
əhsulu h/s
Nəzarətə
nisbətən
artım
s/h
%
s/h
%
2008
1
Nəzarət gübrəsiz
43, 2
186, 6
--
415, 8
--
--
64
--
--
2
Tam çürümüş peyin
20 t/ha
80, 3
346, 9
160, 3 594, 0
178, 2
43
112
48
75
3
Yarımçürümüş peyin
20 t/ha
78, 7
340, 0
153, 4 570, 2
154, 4
37
96
32
50
4
Çürüməmiş təzə
peyin 20 t/ha
76, 8
331, 8
145, 2 534, 6
118, 8
29
88
24
38
5
«Abşeron» kompostu
20 t/ha
82, 9
358, 1
171, 5 617, 7
201, 9
49
120
56
87
6
Məişət kompostu 20
t/ha
80, 3
346, 8
160, 2 570, 2
154, 4
37
96
32
50
7
Abşeron kanal. lil
qalığı 20 t/ha
81, 1
350, 3
163, 7 582, 1
166, 3
40
96
32
50
2009
1
Nəzarət gübrəsiz
46, 4
200, 4
--
475, 2
--
--
72
--
--
2
Tam çürümüş peyin
20 t/ha
82, 2
351, 1
154, 7 677, 2
202, 0
43
120
48
67
3
Yarımçürümüş peyin
20 t/ha
80, 3
346, 8
146, 4 641, 5
166, 3
35
112
40
56
4
Çürüməmiş təzə
peyin 20 t/ha
78, 8
340, 4
140, 0 487, 1
119, 0
25
96
24
33
5
«Abşeron» kompostu
20 t/ha
83, 8
362, 0
161, 6 700, 9
225, 7
47
128
56
78
6
Məişət kompostu 20
t/ha
81, 0
349, 8
149, 4 653, 4
178, 2
37
112
40
56
7
Abşeron kanal. lil
qalığı 20 t/ha
81, 4
351, 6
151, 2 665, 3
190, 1
40
112
40
56
2010
1
Nəzarət gübrəsiz
48, 3
208, 7
--
534, 6
--
--
72
--
--
2
Tam çürümüş peyin
20 t/ha
83, 6
361, 2
152, 5 748, 4
213, 8
40
120
32
40
P.B.Zamanov, A.Ə.Əliyeva, R.Ə.Paşayev
102
3
Yarımçürümüş peyin
20 t/ha
82, 0
354, 3
145, 6 700, 9
166, 3
31
104
24
30
4
Çürüməmiş təzə
peyin 20 t/ha
79, 7
344, 3
135, 6 653, 4
118, 8
22
96
16
20
5
«Abşeron» kompostu
20 t/ha
84, 8
366, 4
154, 7 760, 3
225, 7
42
120
40
50
6
Məişət kompostu 20
t/ha
81, 2
350, 8
142, 1 712, 8
178, 2
33
104
24
30
7
Abşeron kanal. lil
qalığı 20 t/ha
81, 7
353, 0
144, 3 736, 5
201, 9
38
104
24
30
Cədvəl 1-dən göründüyü kimi müxtəlif növ və dozada üzvi gübrələrin bibər bitkisi
altına verilməsindən bitki ətrafında toplanan karbon qazının miqdarı gübrəsiz nəzarətə
nisbətən 3 ildə (2008-2010) orta hesabla 135, 6-171, 5 kq-a qədər artıq olmuşdur.
Ən yüksək karbon qazı (CO
2
) artımı hektara 20 t «Abşeron» kompostu verilmiş
variantda alınmışdır ki, burada da onun artımı 154, 7-dən 171, 5 kq/ha olmuşdur.
Bibər bitkisi altına verilmiş müxtəlif növ və dozada üzvi gübrələrin bitkidə quru
maddənin toplanmasına təsirinin öyrənilməsindən məlum olmuşdur ki, hektara 20 t
normasında verilmiş üzvi gübrələrin və ondan hasil olan karbon qazının (CO
2
) hesabı-
na bibər bitkisində quru maddənin miqdarı gübrəsiz nəzarətə nisbətən 118, 8-dən 225,
7 s/ha və ya 22-49% artmışdır.
Verilmiş üzvi gübrələrin bibər bitkisinin məhsuldarlığına təsirindən məhsuldarlıq
gübrəsiz nəzarətə nisbətən 3 ildə (2008-2010) orta hesabla 16-56 s/ha və ya 20-87%
artıq olmuşdur.
Üzvi gübrələrin torpaqda karbon qazının (CO
2
) artırılmasındakı rolu Makarov üsu-
lu ilə Şirvanın boz-çəmən torpaqlarında paxlalı bitkilərlə, Xaçmazın meşə-çəmən tor-
paqlarında tərəvəz bitkiləri altında aparılmışdır.
Müəyyən edilmişdir ki, üzvi gübrələr verilən variantlarda torpaqda karbon qazının
miqdarı 770-648 kq artır.
Göstərilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olur ki, torpağa verilmiş üzvi gübrələr və
onlardan hasil olan karbon qazı (CO
2
) bibər bitkisində quru maddənin toplanmasına
və o cümlədən məhsuldarlığın artmasına müsbət təsir etməklə, NPK kimi karbon qazı
da (CO
2
) bitkinin əsas qidası sayıla bilər.
Dostları ilə paylaş: |