“Kəlilə və Dimnə”nin başqa Şərq dillərinə tərcümələri
Ərob vo Suriya dillori nəzərə alınmazsa, “Kəlilə və Dimnə”nin başqa
şorq dillorinə torcüməsindən danışdıqda, birinci növbodə, onun fars dilinə
edilmiş torcümolori nəzər-diqqəti özünə colb edir. Bu torcümələr yalnız öz
qodimliyi ctibarilə deyil, “Kəlilə və D im nə”nin başqa xalqlar arasında yayıl-
ması, ona çoxlu miqdarda nəzirələr yazılması, bu ədəbi tarixi abidəyo dünya
ohomiyyəti qazandmnası ilə də çox əhəmiyyotlidir. Əgor bütün Avropa dil-
lorino cdilon torcümolərin əsasmı “Kəlilo və Dimno”nin orob nüsxəsi toşkil
cdirso, bütün qalan Şorq dillərinə orta, yaxın və uzaq şorq xalqlarının, Orta
Asiya və Qafqaz xalqlarının dillərinə edilən torcümələrin osasını iso başlıca
olaraq fars nüsxosi təşkil edir. Maraqlı fakt burasıdır ki, fars dilindən yenidən
orob dilino tərcümo etmək təşəbbüsləri do olmuşdur.
Tarixi məxozlərin verdiyi məlumata göro, “Kolilo vo Dimnə”ni ilk dəfə
fars dilino torcümo edon tacik-fars şerinin banisi hesab cdilən Rudoki olmuş-
dur. Rudokinin 1100 illiyi münasibətilo onun hoyat vo yaradıcılığı haqqında
olduqca çox yazılmışdır. Ona görə, biz burada yalnız “Kolilo vo Dimnə” ilo
olaqodar olan məsolələrdon bəhs etməklo kifayotlonocoyik.
Rudokinin “Kəlilə və Dimno” si gəlib bizo çatmamışdır, onun tam şokildə
torcümo edilib-edilmədiyi do hələlik qəti müoyyon edilməmişdir. Lakin ayrı-
ayrı tozkirələrdo, lüğətlərdə, ədəbiyyat kitablarında bu haqda məlumat verilir
vo Rudokinin torcümolərindon misallar gotirilir.
Rovayoto görə, Samani şahlarından Nosr bin Əhmodin omri ilo onun
voziri, görkomli dövlət xadimi, moşhur Tobori tarixinin miitorcim və tofsirçisi
Əbdiil Fozl Məhommod Bələmi (974-cü ildo vofat etmişdir) “Kolilo vo Dim-
no”nin orobcəsini farsca Rudokiyə oxumuş, Rudoki iso onu nəzmo çək-
mişdir.
Firdovsi do həmin hadisoyə işaro edorok “Şahnamo”do yazır:
c j yı 4-aU
Ij o_lj j|j>S
l j » J j £ l
( j j i a . (jJ İ ı l l i u j
İJ O ^ j s i j j U j S tİLulJJJJ
Torcüməsi:
M iitorcim oxudu, ho r fosli, babı,
Dcdi R udokiyo bütün kitabı.
Şair do sözlordon d ü rr tap a-tap a,
FJo bil m irvari düzürdü sapa.
Rudəkinin “Kolilo vo Dimnə”si oldo olmadığı üçün onun bodii xüsusiy-
yotlori, kamilliyi haqqında tam fıkir yiirütmok çotindir. Lakin buna baxmaya-
raq, porakəndo halda tosadüf edilon parçalar Rudokinin “Kəlilo vo Dimnə"ni
böyük moharətlə, mümkün qodor orijinala yaxın torcümə etdiyini göstərir.
Rııdokidən sonra “Kolilo vo Dimno”ni fars dilinə şeirlo tərcümə etmok
üçün bir sıra təşəbbüslor göstorilmiş, lakin onlar böyük müvəffoqiyyət qazan-
mamış vo gözlonilon notico verməmişdir. Bunların içərisində nisbətən tam
olub, 'ndiyo qodər öz ohəmiyyotini itinnoyəni 655-ci (1257/58) ildə M olik-
üş-Şüəra Əırıir Bohaoddin Əhmod Qaani torəfındon edilmiş tərcümədir. Yeri
gəlm işkən, demək lazımdır ki, “Kəlilo vo Dimnə”nin şeirlə tərcümələri şöh-
rət tapa bilmomiş vo bu nüsxolor başqa dilləro tərcümə edilmək üçün əsas
götürülməmişdir.
“Kolilo vo Dimno”nin nosrlə edilon tərcümələrinin müqoddəratı iso tama-
milo başqa cür olmuş, onlar yuxarıda qeyd edildiyi kimi, toqribən, bütün Şorq
xalqlarının dilino tərciimo edilmok üçün orijinal əsorkim i götürülmüşdür.
İlk dəfo “Kəlilo və Dimno”ni ərəbcodən farscaya çevirən, çox ehtimal ki,
Bolomi olmuşdur. Qodim əlyazmalarında, “Şahnamə”nin bəzi müqoddimo-
lərindo bu barodə molumat vardır1.
M əxozlordən bolli olur ki, vaxtilo bu tərcümə çox böyük şöhrot tapmış,
əldon-əlo, ölkodon-ölkoyo keçmiş, çinlilor ona tosvirlər, şokillər əlavo edo-
rək çin dilino çevirmiş ona daha nofis və gözəl bir tortibat vermişlor. O, Ru-
dəkinin torciimosi üçün osas olmuşdur. T əəssüf ki, bu tərcümə bizo qodor go-
lib çatmamış, onun taleyi elm alomino naınolum qalmışdır.
“ Kolilo vo Dimno”nin fars dilinə ilk mütərcimi Nosrullah bin Mohom-
mod bin Əbdülhomid Əbül Moali hesab cdilir.
O,
Əbül Moali adı ilo şöhrot tapdığından burada biz do onu yalnız bclo
adlandıracağtq.
Bir sıra başqa tarixi şoxsiyyotlor kimi, Əbül Moalinin do hoyat vo ya-
radıcılığı tam şokildo molum deyildir. Tarixi moxozlor, tozkirolor onun dövlot
xadimi olmaqla borabor istcdadlı şair, mütorcim olduğunu da qeyd edirlor.
Əbıil Moali öz dövrünün görkomli alimlori ilo dostluq etmiş, tcz-tcz toşkil
edilon odobi moclislordo iştirak etmiş, mütoroqqi, maarifporvor şoxsiyyotlorlo
sıx olaqo saxlamışdır. O, torcüırıo ctdiyi “Kəlilo vo Dimno”yo bir müqoddimo
do yazmış, burada öz torcümeyi-halına aid bozi molumatlar vennişdir.
Əbül Moalinin “Kolilo vo D im no”yo yazdığı müqoddimo, osason, Q oz-
novi siilalosini vo onun son nümayondosi Bohram şahı modh etmoyo hosr
olunmuş, orada “Q uran” ayolorindon sitatlar gotirilmiş, İbn-ol-M üqoffanın,
Büzürgmehro aid edilon müqoddiməlorin bir sıra yerlori olduğu kimi saxlan-
mışdır. Ona göro do biz onu tam şəkildo tərcüm o etmoyi lazım bilmodik.
1 Ə h d ü l Ə zim Qarib. M ontoxobe K olile vo D im ne boraye dobirestanha, Tchraıı,
1320 hicri şom si, soh. 100 (fars dilində).
Burada yalnız Əbül Moalinin tərcüm eyi-hahna, “K əlilə vo Dimnə”ni no
üçün torcümə etm əsinə aid olan hissələri oxucuların nəzərinə çatdırm aq
istəyirik.
Əbül Məali öz əsrinin ən məşhur alimləri hesab edilən Razi M ohəmmod
bin Əbdülhəmid İshaq, Burhanəddin Əbdürroşid Nəsr, imam Ə li-ol-Xoyyat,
Səid Neyməni, Əbdürrəhman Bosti, M əhəm m əd Seyfi, M əhəmməd Nişapuri,
Əbdülhomid Zahidi, İsmail Rəbati, Mahmud Sokzi, Səid Xozi, Ədib Moboşşir
Rizovi, M əhəm m əd bin Osman Bosti, Mahmud Nişapuri və s. ilə məclislərdo
oturaraq elmi m əsələləri müzakirə etməkdən çox böyük həzz aldığmı deyir.
Bu məclislərdo bir sıra elmi-dini, siyasi və ictimai mosələlərin təhlili, yeni
kitabların oxunub müzakirə edilməsi Əbül Məalini valeh edir. O, işdən, vo-
zifədon ol çəkib belə məclislərdə iştirak etmoyi daha üstün tutur. Lakin birdən
ruzigarın dağıdıcı əli onların büsatım pozur, məclisin üzvlori dağılmalı olur.
Əbül Məali bunun sobəbini yazmır. Ədəbi, elmi, siyasi, dini mübahisələrə
alışmış, yeni fikir deyib, yeni əqidə eşitməyə adət etmiş Əbül Məali bundan
sonra öz təsollisini yalnız kitablarda axtarmağa başlayır. Bu zaman əsrinin din
alimlərindən biri hesab edilən Əli ibn İbrahim “Kolilo vo Dimnə” kitabınm
yeni əlyazmasım ona töhfə gətirir. “Kəlilə və Dimnə”nin başqa nüsxəlori ilə
tamş olmasına baxmayaraq bu əlyazması Əbül Məalini heyran edir, oxuduqca
marağı artır. Kitabdakı dərin fıkirlər, incə mənalar onu hoyəcana gotirir. O,
“Kəlilə və Dim nə”ni fars dilinə tərcümə etmək qorarına golir. Əbül Məali
“Kəlilə vo Dimnə”nin moziyyətindən danışaraq onu ölüyə can veron dormana
oxşadır. Hindistanda ona məhz belə qiymət verildiyini qeyd edir. Firdovsinin
“ Şahnamo”sindo də buna işarə vardır. Əbül Moali yazır:
“Hind brəhmənlərindon birinə dedilər: - Belə damşırlar ki, Hindistanda
elə dağlar var ki, orada biton otlardan hazırlanan dormanlar ölüyə can verir.
Bu dərmanları necə əldə etmək olar? Brəhmon cavab verdi... Bu, bizim ba-
balar tərəfındən deyilmiş rəmzi sözdür. Dağlar oranın alimləri, ölüloro can
veron isə onların sözləridir, cahil adamlar bu sözlori eşitdikdə dirilir və obodi
hoyat tapırlar. Bu sözlər isə “K əlilə vo Dim no” adlanan kitabda toplanmışdır
vo hind şahlarınm xəzinələrindo saxlanır. Əgor onu tapdırıb gotizdirə bilsən,
moqsədinə çatarsan” .
Əbül Məali bu kitabm bir neçə dofo torcümo edildiyini xatırladaraq əlavo
edir:
“M üqəffa oğlunun (İbn-ol-M üqəffanın - R.S.) torcüməsindon və Rudo-
kinin nəzmindən sonra bu kitabı bir neçə dəfə torcümə etmişlor, hər kəs söz
meydanında öz qabiliyyətinə göro qəlom oynatmışdır. Lakin onlar hikmətləri
dərk etmok, müommaları açmaq dcyil, hekayoləri noql etmok, rovayətləri
oxumaqla vaxt keçirmək məqsədi güdmüşlər. Bundan olavə, indi artıq onlar
tamamilə itib ortalıqdan getmiş, orobco oxuyub başa düşənlərin miqdarı xeyli
azalmışdır. Belə bir kitabın itib-batmasına imkan vermək olmaz, onu yenidon
tərcüm o etmək lazımdır” 1.
Əbül Məali belo mühakimo yürütdiikdən sonra onu torcümə etməyə baş-
ladığmı söyloyir. Birinci fosli qurtardıqda bu xəbor Bəhram şaha çatır. Bəh-
ram şah Əbül Məalini yanına çağırtdırıb homin fəsli oxutdurur, çox xoşuna
gəlir, axıra çatdırmasını omr edir. Əbül Məali əmri yerino yetirərək “Kəlilo
və D im nə”ni bıitünlüklə fars dilino torcümo edir. Lakin o, Sadəcə torcümə ilə
kifayətlonmir, “Kolilə vo Dimno”yo hekayənin təbiətindən, rəvayotin sociy-
yəsindon asılı olaraq “Quran” ayolorindon misallar gətirir, dövrünün məşhur
şairlorinin, xüsusilə Mosud Sod vo sənainin şeirlərindən istifadə edir. Tərcü-
mə toqribon 536 hicri-qəm ərido (1143/44 miladido) başa çatdırıhr. Bu “Kolilo
və Dim no” Bəhram şah adı ilo şöhrot tapır. “Kolilo və D im nə”nin tərcümosi
Əbül Məaliyo böyiik şöhrot qazandırır, onun hörməti get-gedo artır. Bu, dost-
ların qolbindo sevinc, diişmonlorin üroyindo nifrət oyadır.
Əbül Moali Xosrov Molik bin Xosrov şah bin Bohram şah (1 160-1186/87)
dövründo vəzirlik monsəbino çatır, sonra düşmənlorinin soyi nəticosində həbs
edilir, daha sonra şahm omri ilo edam olunur. Əbül Məalinin ölümü maarifpoıvor
adamları kədorlondirir, bozilori onun haqqında qəsidolor də yazırlar.
Bir neçə osr Əbiil Moalinin torcümosi toxunulmadan oldon-olo gozir.
Lakin zaman keçdikco zövqlor doyişilir, dil inkişaf edir, üslublar bir-birilo
ovoz olunur. XVI osrdo torcümonin dili köhnolmiş, ifadolori yabançılaşmış
nozəro çarpır, onu yenidon işlomok, mühitin toləbinə uyğun bir şoklo salmaq
ehtiyacı hiss edilir. Teymurilor dövründo Hüseyn Bayqaranın omri ilo “Kolilo
vo Dimno” Hüscyn Vaiz Kaşifi torofindon yenidon işlonir. Hüseyn Vaiz Ka-
şifı “Kolilo vo Dimno”ni daha tontonoli vo dobdoboli ibarolorlo bozoməyo
başlayır, sadə, qısa ifadoli cümlolor uzun, gurultulu torkiblərlo ovoz edilir,
müasir vo klassik şaiıiordon gotirilon parçalar xeyli artırılır, yeni omolo golon
variant “Ənvare Süheyl”, yoni “Süheyli ulduzunun işıqları” adlanır vo I lüseyn
Bayqaraya ithaf edilir.
Böyük moğol hökmdarı Əkbor şah (1556-1605) dövründo “Kəlilo vo Dim-
no” doğma votoni Hindistana qayıdır, burada Əkbor şahın voziri Əbülfozl bin
Mübarok şah (toqribon 1602-1603-cü illordo vofat etmişdir) “Ənvare Siihey-
li”ni yenidon işloyorok onu bir az sadoloşdirir vo əsorin adını “İyare Daneş”,
yoni, “bilik meyarı”, “bilik mohok daşı” qoyur.
“Kolilo vo Dimno” sonralar farscadan müxtolif dilloro torcümo edilmo-
yo başlayır, türk dilindo “ Hüm ayun-nam o” (XVI osr), adı altında şöhrot tapır,
1888-ci ildo türk dilindon özbok dilino torcümo olunur.
1 “ K.
0
IİI
0
vo D im n o ” , T eh ran , 536 h icri-q əm ə ri, dibaço.
Dostları ilə paylaş: |