M. M. Musayev

269 

 

özәllik  müxtәlif  situativ  vә  dinamik  durumların  eyniliyinin  ifadәsinә  söykәnir.  Ümumtürk 

metatekstinin vә ya diskursiv mәtnlәrinin tarixi vә müasir sәciyyәli dil-danışıq ortamları sadә vә 

mürәkkәb  cümlәlәrin  qrammatik-semantik  üzvlәnmәsi,  sadә  vә  mürәkkәb  quruluşlu  sintaktik 

bütövlәrin  komponentlәrinin  funksional  aktuallaşmsı  ilә  ifadә  olunur.  Belә  bir  ierarxik-

aqqilütinativ sәciyyәli çoxmәrhәlәli mәtnlәşmә Azәrbaycan bәdii mәtnlәrinin dә başlıca üslubi-

sintaktik  özәlliklәrindәn  birini  tәşkil  edir.  Bununla  bәrabәr,  sözügedәn  qaynaq  vә  hәdәf 

mәtnlәrdә digәr müxtәlif dil fәrqliliklәri vә üslubi-morfoloji, -sintaktik vә -frazeoloji variantların 

işlәnildiyinә dә tәsadüf edilir. Mәsәlәn: 

Fәrqliliklәr;  Azәrb: Mәn isә bilәrәm. Türk: Ben bilirim.   

Göründüyü  kimi,  eyni  bir  örnәkdә  yer  tutan  bil-  feli  qaynaq  mәtndә  qeyri-müәyyәn 

gәlәcәk zamanda, hәdәf mәtndә isә geniş zamanda işlәnilir. Çünki, Azәrbaycan türkcәsindә geniş 

zaman qavramı Türkiyә türkcәsindә olduğu kimi, özünә mәxsus qrammatik göstәrici (şәkilçi) ilә 

qrammatiklәşmәmişdir. Hәmin qavram  yerinә görә hәm qeyri-müәyyәn gәlәcәk zaman, hәm dә 

indiki zaman morfoloji әlamәti ilә ifadә edilir. Vә belә bir dil-danışıq fәrqliliyi sözügedәn әdәbi 

dillәrin üslubi-qrammatik kontekstlәrinә görә müәyyәnlşdirilir. Bununla bәrabәr, qaynaq mәtndә 

işlәnilәn  ‘yada  düşmәk’(xatırlamaq),  gözünün  acısını  çıxarmaq  vә  ya  almaq  (kestirmek’ 

frazeoloji  ifadәlәri isә sadәcә  Azәrbaycan türkcәsindә işlәnilir. Vә onlar interospektiv aspektdә 

üslubi-frazeoloji variantlar olaraq qiymәtlәndirilә bilәn dil-danışıq vahidlәridir. 

Variantlar: Azәrb. Ağzını yummak; Türk. Çenesini kapatmak  

Yuxarıda göstәrilәn frazeoloji ifadәnin Azәrbaycan türkcәsindә vә Türkiyә türkcәsindә 

işlәnilәn variantlarının etimologiyası fәrqli üslubi-linqvistik açıqlamalarla müәyyәnlәşdirilә bilәr. 

Birincisi  türk  mәnşәli  olub,  göründüyü  kimi,    Dәdә  Qorqud  mәtnindә  dә  işlәnilir.  İkincisi  isә 

birincisi ilә hәr nә qәdәr yerinә yetirilәn işin eyniliyinә görә bir-birinә bәnzәsә dә, Hind-Avropa 

dillәrindәn semantik olaraq çevrilmiş kalkadan (Müq. Et: İng. Shut up; Rusça. Zakroy rot) başqa 

bir  şey  deyildir.  Türk-islam  mәdәniyyәtinә    görә  ölәn  bir  insanın  son  dәfә  olaraq  gözlәri  vә 

çәnәsi  bağlanılır,  ancaq  yumulmur.  Çünki  bu  fәaliyyәt  önәmli  bir  hadisәnin  semiotik  mәtn 

qurucu  işarәsidir.  Әgәr  canlı  bir  insan  hәqiqәtәn  susdurulmaq  istәnilirsә,  onda  onun  ağzı 

bağlanmalı  (kapatılmalı)  deyil,  türkcәyә  vә  türk-islam  mәdәniyyәtinә  görә  yumulmalıdır. 

Göründüyü kimi, milli әdәbi dillәr semiotik işarәlәrin işlәnilmәsinә vә onların konkret dil-danışıq 

işarәlәri ilә ifadәsinә görә hәm qohum olan, hәm dә qohum olmayan dillәrdәn fәrqlәnirlәr.  

Belәliklә,  sözügedәn  frazeoloji  ifadәnin  Türkiyә  türkcәsindә  fәrqli  bir  şәkildә 

işlәnilmәsi  xarici  dillәrin  tәsiri  olaraq  da  izah  oluna  bilәr.  Buna  görә  dә  kontrastiv-üslubi 

xarakterli dil-danışıq hadisәsidir.  

Yuxarıda  gәtirilәn  mәtn  dastanın  әsas  qәhrәmanı  Dәdә  Qorqudun  daxili  nitqi  olaraq 

söylәnilir.  Dәdә  Qorqud  “Dış  Oğuz  vә  İç  Oğuz”da  olub-bitәnlәri  “üç  gün,  üç  gecә”  içәrisindә 

Bayandır  Xana  vә  onun  yanındakı  digәr  dastan  qәhrәmanlarına  nәql  edir.  Türk  mifik 

tәfәkküründә  müәyyәn  bir  zaman  hüdudunu  şәrtli  mәqamlarda  ifadә  edәn  “üç  gün,  üç  gecә” 

folklorik ifadәsi sözügedәn mәtnin tәkrar olunan qurucu-altgöndәrimli üslubi komponenti olaraq 

işlәnilir.  

  

IIa.  Karvan  hayla-küylә  yola  düşmәyә  artıq  hazır  idi.  Hamı  yığışıb  hәrә  öz  yerindә 

hәrәkәt  әmrini  gözlәyirdi.  Bircә  Karvanbaşının  çadırı  tәzәcә  ağaran  dan  işığında  yavaş-yavaş 

qaralmağındaydı. Xacә İbrahim ağa bir daha әmәllicә yüklәnmiş dәvәlәrә, qatırlara, karvan boyu 

öz yerini tutmuş sәbirli atlara, çadırın yanındakı böyük ocağın külünü eşәlәyib söndürәn vә onu 

gözlәyәn  üç  nәfәr  nökәrә  ötәri  nәzәr  saldı,  çadırın  ağzında  “öhö,  öhö”lәyib  boğazını  arıtladı, 

ehmalca başını әyib içәri keçdi:  

-Qurbanın olum, sabahın xeyirli olsun, biz hazır. 

---

270 

 

Karvanbaşı artıq sәfәr geyimindә idi, bardaşını qurub hәlә dә isti yatağında fikrә gedib 

oturmuşdu, Xacә İbrahim ağanın bu sözlәrini gözlәyirmiş kimi dәrhal ayağa qalxdı, әtәyini çırpıb 

әziklәrini sәliqәyә saldı: 

-Çox  gözәl,  çox  pakizә.  Yolçu  yolda  gәrәk,  sәnin  dә  sabahın  xeyirli  olsun,  çadırı  de 

söksünlәr (Abdulla 2006b: 25-26). 

IIb. Kervan curcuna içinde yola çıkmaya artık hazırdı. Herkes toplanmış, hareket emrini 

beklemekteydi.  Yalnız  Kervancıbaşı’nın  çadırı  yeniden  parlamaya  başlayan  tan  yeri  ışıklarında 

yavaş  yavaş  aydınlanıyordu.  Hoca  İbrahim  Ağa,  denkleri  esaslı  biçimde  yerleştirilmiş  olan 

develeri,  katırları,  kervanın  başından  sonuna  yerini  almış  olan  atları,  keza  çadırın  yanındaki 

büyükçe  ateşin  külünü  karıştırarak  söndürmekte  olan  ve  kendisini  bekleyen  üç  uşağı  gözden 

geçirdi; çadırın girişinde “öhö, öhö” diye gırtlağını temizledi, yavaşca başını eğerek içeri girdi.  

“Kurban olduğum hayırlı sabahlar, biz hazırız.” 

Kervancıbaşı  artık  yolculuk  giyisilerini  kuşanmış,  bağdaş  kurarak,  sıcaklığını  hâlâ 

korumakta  olan  yatağının  üstünde  düşünceli  düşünceli  oturmaktaydı.  Hoca  İbrahim  Ağadan  bu 

sözlerini bekliyormuş gibi derhal ayağa kalktı, eteklerini silkip, buruşuklarını düzeltti: 

“Çok  iyi,  çok  güzel.  Yolcu  yolunda  gerek,  sana  da  iyi  sabahlar,  söyle  çadırı  da 

çözsünler.” (Abdulla 2007: 21).  

“Sehrbazlar  dәrәsi”  romanının  qaynaq  vә  hәdәf  mәtnlәrindәn  gәtirilәn  örnәklәrdә 

qrammatik,  leksik  vә  frazeoloji-üslubi  sәciyyәli  dil  eyniliklәri  vә  fәrqliliklәri  qarşılıqlı  olaraq 

geniş bir ölçüdә işlәnilir. Burada qәdim türk-islam mәdәniyyәtindә önәmli bir yer tutan karvan 

qavramı, karvanla edilәn ticarәt vә onun bir nәqliyyat vasitәsi olaraq bәdii tәsviri çeşidli sözlü vә 

sözsüz  semiotik  işarәlәrlә  ifadә  olunur.  “Sehrbazlar  dәrәsi,  karvan  vә  karvanbaşı”  kәlmәlәri 

müәllifin bәdii qavramlar dünyasının sözlü mәtnqurucu vasitәlәri olaraq  kitabın makromәtninin 

başlangıc  MSB-dәn  etibarәn  yayğın  olaraq  işlәnilir.  Әlbәttә,  sözügedәn  makromәtndә  sözsüz 

semiotik işarәlәrin işlәnilmәsinә dә tәsadüf edilir. Mәsәlәn, yuxarıda gәtirilәn mikromәtndә Xacә 

İbrahim  Ağa  Karvabaşının  çadırına  girәrkәn  “öhö-öhö”  edir.  Bu,  Karvanbaşını  xәbәrdar  etmәk 

üçün verilәn sözsüz semiotik işarәdir. Bütün bunlarla bәrabәr, şәkilcә eyni, mәnaca fәrqliliklәri 

olan sözlәrin işlәnilmәsinә dә sözügedәn mәtnlәrdә çox tәsadüf edilir. Bu isә bir-birinә әn yaxın 

qohum  olan  әdәbi  dillәrin  bәdii  mәtnlәrindә    müxtәlif  üslubi-sintaktik  paralellәrin 

müәyyәnlәşmәsinә vә onların daha geniş bir ölçüdә işlәnilmәsinә yol açır. Mәsәlәn: 

Eyniliklәr: Bardaş qurmaq vә ya bağdaş kurmak; 

Fәrqliliklәr:  Hay-küy//curcuna;  yığışmaq//toplaşmak;  gözlemek//beklemek;  boğazını 

arıtlamak//gırtlağını temizlemek; 

Variantlar:  Yola  düşmәk//yola  çıkmak;  sabahın  xeyir//hayırlı  sabahlar;  әtәyini 

çırpmak//eteğini silkmek;   

Şәkilcә eyni, mәnaca fәrqliliklәri olan sözlәr: 

 Nökәr//uşak; qaralmaq//karalmak//kararmak. 

Yuxarıda  gәtirilәn  mikromәtnin  әsas  qurucu  komponenti  tәkrar  olunaraq  işlәnilәn 

“Karvan-Karvanbaşı” sözlәri vә bunlarla bir yerdә tәsәvvür edilәn “Dәvә Karvanı” leksik-üslubi 

paralellәridir.  Mikromәtni  tәşkil  edәn  birinci  sintaktik  bütöv  vә  ya  bütövlükdә  makromәtn  

“Karvan” sözü ilә başlayır. “Karvan” sözü burada öngöndәrimli leksik-sintaktik vahid olaraq da 

qiymәtlәndirilә  bilәr.  Ondan  sonrakı  durumlarda  isә  “Karvanbaşı,  karvan,  Karvanbaşı” 

şәkillәrindә  tәkrar  olunaraq  işlәnilәn  eyniköklü  leksik  vahidlәr  artıq  altgöndәrimli  mәtn 

komponentlәri  olaraq  özünü  göstәrir.  Sözügedәn  leksik  vahidlәr  vә  ya  sintaktik-linqvistik 

paralellәr  әslindә  romanın  vә  ya  bütün  makromәtnin  dә  ön-,  alt-  vә  eşgöndәrimli-ülubi  qurucu 

kompenetlәrindәndir. Onlar romanda әks olunan mifik dünyanın konseptual vә bәlli bir ölçüdә dә 

linqvopoetik  sәciyyәli  ifadә    vasitәlәrindәndir.  “Karvan  qavramı”  vә  bunu  ifadә  edәn  “karvan” 

---